شورجە، ژ سەردەمێ عەباسیان وەرە تا ئەڤرو سەنتەرەكێ بازرگانییە
- 30-08-2018, 00:00
عەبدولجەبار ئەلعیتابی
و، صباح كوردستان
گەلەك بوچوون بۆ ناڤێ شورجە هەنە، ئەڤا بازاری ناڤێ خوە ژێ وەرگرتی و زێدەتر ژ دەهـ چەرخان پێ ناسیار بووی، هندەك دبێژن هندەك مرۆڤان سەرشوویەك لێ دروست كربوون و بیرەكا ئاڤا سویر لێ هەبوو و پشتی بورینا دەمی و ناڤداربوونا سەرشوویێ، ئەڤ ناڤە ل سەر هاتیە دانان و هندەك ژ بازارێ عەتاران و تا ئەڤ ناڤە ل سەر هەمیێ بلاڤە بووی
سەرەرای پێشكەفتنا بازاران و زێدەبوونا وان و ناڤ لێ ئینانێن نوو، بەلێ چ كارتێكرن ل بازارێ (شورجە) نەبووینە و هەر مایە ئێكەمین جهێ خەلك ژ بۆ بازاركرنێ قەست بكەتێ و ئەڤە ژی نەبتنێ ل بەغدا، بەلكو لهەمی دەڤەرێن عیراقێ، تایبەت ژی بۆ وان ئەڤێن كاری لێ دكەن و پاریێ خوە یێ ژیانێ لێ پەیدا دكەن، كو هێشتا هەلگرا ئازارێن هەژارانە و خەمێن وان و دەرگەهێ ژیارێ لبەر وان هێلایە ڤەكری.
هزار سال
تا نوكە ژی بازارێ شورجە خوە ل بەر هروبا و گوهورینان گرتیە و زێدەترە ژ هزار سالان، خوە ل بەر چەرخ و فەلەكێ گرتیە، سەرەرای شێوازێ وێ، ئەگەر رەنگێ وێ و نەخشەیێ وێ و چەندین ساخلەتێن وێ یێن دی هاتبنە گوهورین، ژ ئەگەرێ ئاگر تێبەربوون و خرابكرن و كەڤن بوونێ، بەلێ هێشتا بازارەكێ گەرمە و خەلك بەردەوام بۆ بدەستڤە ئینانا پەیداكرنا كەرەستێن وان دڤێن، چ یێن كوم بن یان تاك قەست دكەتێ، هەر وەكو تا نوكە ژی ژیارا گەلەك ژ خەلكی، ل سەر وێ یە و سەرەرای وان ئاستەنگیێن دكەڤنە بەر سینگا وان، بەلێ نانێ ژیارا خوە ژێ پیدا دكەن، ئەڤە د دەمەكیدا بازار د هندەك رۆژێن نەخوش را دەرباز ببوو و ژوان ژی، داخستنا (جاددا خولەفا) ب كونكریتی ژ ئەگەرێ پەقینێن تیرورستی، كو ژ ئەگەرێ وێ گەلەك ژ فروشیارێن بازاری بووینە قوربانی، بەلێ ئەو بازارەكێ مەزن و بەرفرهەیە و فرەهیا وی سێ جاددێن گرنگ ژ بەغدا بخوەڤە دگریتن و ئەو جاددە ژی هەر ئێك ژ جاددێن (ئەلرەشید و خولەفا و كیفاح)ن، زێدەباری وێ خوشییا ئەڤە چەندین سالە لێ هەی، هەر چەندە ژ ئەگەرێ ئابلوقا ئابوری ل سالێن نوتان و شەرێ بەعسییان و پەیدابوونا هەژاریێ دناڤ كومەلگەهێ عیراقیدا، ئەڤە ژی ئەگەر بۆ كو بازار ببیتە گێلەشوك و هەمی جورێن كەل و پەلان تێدا بهێنە فروتنێ و ل سەر رێكێن بازاری یێن بەرتەنگ و شوستەیێن جاددان، جورە بەرەللایەك تێدا پەیدا ببیت، كو بازار ل سەر رەخێن وێ دهێتە كرنێ و سەر ڤێ ژیرا، تو د كیرێ را بهێیە ناڤ بازاری، نابیت دێ هەست ب خوشیێ كەی ئەڤا د گەریانا دناڤا قولاچێن وێدا دكەڤنە بەرچاڤێن تە، كو بەرێخوەدانا جوانیا تشتێن لێكدایی و یێن بەرچاڤكری و برەنگەكێ سەرسورهێنەر و بێهنێن خوش ئەڤێن ژێ بلند دبن، نەخاسمە هەر تشتەكێ بكەڤیتە سەر هزرا مرۆڤی ل وێرێ بدەست دكەڤیت، دگەلدا ژی گازیێن فروشیاران، ئەڤێن دگەل ئاواز و پەیڤێن جوان بۆ گوهێن خەلكی، كو دهەمان دەمدا رەوشەكێ و گەرماتیەكێ ددەنە بازاری و گەلەك جاران ژی، دگەل ڤان ستران و گازییان، پەیڤێن پێترانكی و پەخشانكی هەنە و خوە زوو لدلێ مرۆڤی ددەن.
گوهورینێن بەرفرەهـ
(رەفعەت مەرهون ئەلصەفار) مێژووڤانێ تاخێن بەغدا، دبێژیت: "گوهورینێن بەرفرەهـ ب سەر بازارێ شورجەدا هاتینە، ئێكەم جار بازارەكێ كشتوكالی بوو و پاشی بۆ بازارێ رەیحانیان/ گولاڤان هاتە گوهورین و پاشی بۆ یا عەتاران و ل دووماهیێ ناڤێ شورجە لێ هاتە دانان، كو هەمی تشتەك لێ دهێتە فروتنێ". دبێژیت ژی: "بازارێ رەیحانیا، ژ گرنگترین بازارێن بەغدا بوون و فروشیارێن وێ ب بازرگانیا ماددێن بێهنێ و دەرمانكان د ناڤدار بوون، ژبەر گرنگیا مادە و كەرەستێن ناڤخویی د بازارێ واندا بۆ سەنتەرەكێ بازرگانی یێ چالاك ل بەغدا هاتە گوهورین، ئەڤە ژی د سەر دەمێ چەرخێن عەباسی یێن كەڤندا. تشتێ گرنگیا وێ زێدەتر ژی لێكری، شوورهێن وێ یێن دەرڤە بوون ژ (دار لخیلافی)، كو ل بەرامبەری وێ هاتینە ئاڤاكرن، ئەو ژی تەنشت گرنگترین سەنتەرێ كومەلایەتیە ل بەغدا خرەكێ، دگەل پەیدا بوونا سازیێن رەوشەنبیری و ئاینی ژی ل (دار لخیلافە) و تەنشتا وێ، وەك مزگەفتا كوچكێ (جامع القصر)، كو لڤێ دووماهیێ ب مزگەفتا خەلیفەی و پاشی ب مزگەفتا خولەفا هاتیە ناسكرن".
صەفاری زێدەتر گوت: "سەرەرای ناڤێ رەیحانییان ل سەر بازاری، بەلێ ل چەرخێن دووماهیێ و پشتی مەغولان بەغدا داگیركری بناڤێ (بازارێ عەتاران) هاتە گوهورین، ل چەخێ یازدێ ژی ناڤەكێ نوو و سەرسورمان ژی تێدا هەبوو ئەو ژی (شورجە) بوو و ئێكەم ئاماژە ژی بۆ پەیدابوونا ڤی ناڤی بۆ چەرخێ یازدێ كوچی ڤەدگەریت، دەما (ئولیا چەلەبی) گەروكێ توركی هندەك ناڤێن تاخێن بەغدا توماركرین و ژوان ژی بیر لناڤێ شورجە ئینایە و هاتنا ڤی گەروكی بۆ بەغدا دوو جاران بوویە و ئەو ژی ل ل سالا (1058 و 1063)ێدا ل ناڤەراستا چەرخێ یازدێدا بوویە."
رامانا شورجە
گەلەك بوچوون بۆ ناڤێ شورجە هەنە، ئەڤا بازاری ناڤێ خوە ژێ وەرگرتی و زێدەتر ژ دەهـ چەرخان پێ ناسیار بووی، هندەك دبێژن هندەك مرۆڤان سەرشوویەك لێ دروست كربوون و بیرەكا ئاڤا سویر لێ هەبوو و پشتی بورینا دەمی و ناڤداربوونا سەرشوویێ، ئەڤ ناڤە ل سەر هاتیە دانان و هندەك ژ بازارێ عەتاران و تا ئەڤ ناڤە ل سەر هەمیێ بلاڤە بووی، زاناناس دكتور (مستەفا جەواد و دگەل ویدا شەیخ جەلال ئەلحەنەفی) دبێژن، كو ئەڤ ناڤە ژ زمانێ توركی یان فارسی (شورە = ملح) هاتیە وەرگرتن و (جاهـ یان كاهـ = بۆ جهێ) هاتینە، بەلێ ماموستا (سالم ئەلالوسی) بوچوونەكا دی هەیە و ئەو ژی (لایەنەكێ مەزن ژ تاخێ شورجە، ئاشێن كونجیان لێ هەبوون و پاشی پەیڤ بۆ شیرجە هاتیە گوهورین و تا بوویە شورجە، بەلێ ڤەكولەر (عەبود ئەلشالجی) دبێژیت (ل سەر دەمێ عوسمانیا ل دەڤەرا رۆژهەلاتی یا بەغدا سەرشوویەكا زەلامان هەبوو و ناڤێ وێ سەرشوویا سویر بوو (حمام المالح) و خەلكێ (دەهانە) ڤیان سەرشوویەكا نوو ئاڤا بكەن و ڤیان ئاڤێ ژ رووبارێ دیجلەی بكێشنێ و ئاڤا وێ ئەڤا ژ بیرێ دهاتە كێشان كێمتر سویراتی تێدا بوو، ژبەر ڤێ ژی سەرشوو ب ناڤێ وێ یێ نوو (ئورە ـ جاهـ) هاتە گوهورین و رامانا وێ ب توركی یان كو كێم سووراتی و ناڤێ وێ بوو سەرشوویا شورجە و پاشی ناڤێ دەڤەرێ هەمیێ بۆ (دەڤەرا شورجە)".
جهێ شورجە
د نەخشەیێ وێ یێ دروستدا، بازارێ شورجە ژ تەنشت قوتابخانا مەرجانیە یا بەرنیاس ب مزگەفتا مەرجان ل سەر لایێ چەپێ ژ جاددا رەشید ل بەرامبەری بازارێ پەروك فروشان و جاددا (سمو ئال) دەست پێدكەت و پاشی بازار ل سەر فرەهیێ درێژ دبیت و بەرەڤ جادا خولەفا (جمهوریە) و درێژ دبیتە سەر جاددا كیفاح (شارع غازی) و بۆ تاخێ (كولات)، كو هندەك ژ ئاڤاهیێن وێ بۆ كوگەهان هاتینە گوهورین و بووینە جهێن فروتنا جگاران و پارە گوهوران، بەلێ پشتی ل سالا 1916 جاددا رەشید هاتیە دوو بەش كرن، گەلەك كارتێكرن ل بازاری بوویە، كو بەشەكێ وێ دگەل خوەدا بری و جاددا خولەفا ل سالا 1957ێ و شورجە كریە دوو بەر، كو گەلەك ژ قەبارێ وێ دگەلدا چوون و چەندین دكان و خانە و مزگەفت ژێ هاتینە خرابكرن و ئەڤە ژی بوویە ئەگەرێ سنووردار بوونا بازرگانیێ بتنێ بهندەك كەل و پەلانڤە و گوهورینا نەخشەیێ جهی.
تاخێ شورجە
تاخێ شورجە وەك دەڤەرەكا ئاكنجیبوونێ دەركەفتیە، كو لدوور بازاری دزڤریت و لدووماهیا چەرخێ سێزدێ كوچی ئاماژە بڤی تاخی هاتیەدان و خێزانێن بەغدادیێن بەرنیاس لێ ئاكنجی بووینە و وان د گەلەك بواراندا دەست هەبوو و ژوان ژی بازرگانیێ و بەلێ وەك دیار، ئەڤی تاخی گەلەك نە ڤەكێشا، ژبەركو ل دەستپێكا چەرخێ بیستێ وەك تاخەكێ ئاڤا نەهاتیە هژمارتن وەك تاخێن فەرمی ل بەغدا، بازار ژی دوان سالاندا ب سەر خانیانڤە هات و دا بۆ جهێن بازرگانی بهێنە گوهورین یان ببنە خانە پشتی كو شورجە بوویە سەنتەرەكێ بازرگانیێ مەزن و پێشكەفتی، ژبلی هندەك خانییان ل دەڤەرا (تەحتە ئەلتاق) ئەڤێن نزیك (خان مەرجانێ) ئەڤا ئەو ژی كەتیە بەر گوهورینان و بوویە جهێن بازرگانی.
بیردانكەكا چالاك
بیردانكا بازاری بدرێژاهییا هزار سالان یا تژی یە ژ ناڤان و روودان و مێژوویا بازاری ب پەخشینا خوە و سەنگا خوە و پەیوەندیا خوەڤە نیشانددەت، وەك تەئكید ژی كو بازار ژ چەرخەكی بۆ چەرخەكێ دی پێش دكەڤیت و بازار گەشێ دكەن و خانە و مزگەفت و سەرشوو و چایخانە بەرەڤ نەمانێ دچن و ژوان ژی چایخانا (قەدروی ئەلعیشە)، كو خواندەڤایێن مەقاما عیراقی قەست دكرنێ و ژوان ژی (حەسەن خەیوكە) ل سالا 1912 ـ 1962 ب هەڤالینیا هەڤالێ مەلایە ل 1901 ـ 1969 و بازاری هەر ژ دەستپێكا دروستبوونا خوە گەلەك ئاگر تێ بەربوون دیتینە و ئەو ژی ژ ئەگەرێن جودا، دەستپێكا وان ئاگران ژی ل سالا 512ێ كوچی و ئەو نە دووماهیا وێ بوو ژ بەر شورتێن كارەبێ، كو ئاگر ژیارا خەلكی ژناڤ دبەت بەلێ د بەرامبەردا رژدبوونا وان ل سەر كاری ژناڤ نابەت، لدوویڤ مێژوویێ ژی ئێكەم جار بازار هاتیە داخستن و بازرگانان تێدا جهێن خوەیێن بازرگانی تێدا گرتین، ل سالا 1939ێ دەما و جەنازێ (مەلك غازی) دا هێتە ڤەشارتنێ، ئەو ژی ژبەر كارێن تیروری كو گەلەك هەژار ژێ دبوونە ئامانج، ئەڤێن دناڤ بازاریدا كارێ فروتنێ بۆ خوە دكرن.
