ئاڤاكرن و ئاڤەدانی پشتی قوناغا (داعش)ێ
- 10-08-2018, 00:00
ستیفن هولنگهید و لوتا موبیرگ
و، صباح كوردستان
ئاریشا كاركرنێ ل عیراقێ پێدڤی ب چارەسەركرنا كێشا ئاسایشێڤە هەیە، گرفتا ستراتیجییا دەزگەهێن ئاسایشا عیراقی ژ بەر دنالن، پێدڤیاتیا وێ یە، كو خەلكێ ناڤخو وان قەبیل بكەن. بوویە د شیاندایە، رێ بۆ مەسیحیێن (ئەلقوش) بۆ نمونە یان ئێزدیێن شنگالێ بهێتە خوشكرن، كو بگەهنە ناڤ هێزێن ئاسایشێ، ژبەركو نوكە بۆ وان نینە خوە ئەو ئەركێ پولیساتیێ ژی، ل گوندێن خوە وەربگرن.
ل سەر ئاستێ جیهانێ، د هەر خولەكەكێدا 20 كەسێن نوو نەچار دبن ببنە ئاوارە، یان كو د هەر رۆژەكێدا 28300 كەس، دیسان ماوێ دراماتیكییێ ئاوارەبوونێ بەردەوام د درێژبوونێ دایە، بوویە یا ئاسان نابیت بەرسینگرتنا ڤێ شەرمەزاریا مرۆڤایەتی بهێتەگرتنێ، ئەگەر گرنگیدانەكا تێر و تەسەل بۆ بارودوخی نەهێتە دیتن، كو دەرفەتێن كاری تێدا بهێنە پەیداكرن.
ئەم د گرنگیا ئاڤاكرنا مللەتەكی بۆ عیراقێ د سەركەفتی نەبووین، بوویە شوونا ئەم د خەیالی بین، دا ل سەر تشتێن قەبارە بچووك راوەستین، شوونا كو ئەم بێژین باشترینین، ئەڤێن دزانن چاوان ئابورا مللەتان ئاڤا دبیت، ئەگەر ئەڤ بزاڤە ژی بەرگرتن، ئەم دێ شێین پێشڤەبەین و برەنگەكی وەسا ئاراستە كەین، كو وەلاتی هەمیێ بخوەڤە بگریت، ئەڤی پەیرەوی ژی، ل گەلەك وەلاتان سەركەفتن ئینایە و ب مەلایینا مرۆڤ، ژ بن هەژاریێ و بێچارەیێ رزگار بووینە.
ل جیهانێ زێدەتری 4000 دەڤەران هەنە و ب "دەڤەرێن ئابوریێن تایبەت" دهێنە ناڤكرن، ئەو دەڤەر ژی خودان دەستهەلاتەكا یاسایێن تایبەتە و باجەكا كێم و هەر ژ بنیات، گرنگی زێدەتر ب وەربەرهێنانێ ل سەر ژێرخانا ئابوری دهێتەدان. ئەڤ دەڤەرە كو نمونە و بەلگەیان د دەنە مە، كو ئەم پێ دپروسا ئاڤاكرنا وان دەڤەرێن ژ ئەگەرێ خرابكرن و وێرانكرنێ ئازاركێشاین د شارەزا بین. ڤەگەراندنا ئاسایشێ مەرجەكێ بنەرەتیە بۆ پێرابوونا هەر چالاكیەكا ئابوری، بوویە ئەم بۆ دانانا "دەڤەرێن ئابوریێن تایبەت" یێن پاراستی ل باكورێ عیراقێ د هەولێداینە، ئەڤ دەڤەرێن تایبەت دێ بنە لایەنەك بۆ وەربەرهێنانێ و پارێ بیانییێ راستەوخو و هوسان كار ژی پەیدا دبیت.
باشترین نمونە ل سەر ئەوا ئەم دبێژین دەڤەرا "شنگن" یا صینی یە، ئەو كەڤنترین و بەرفرەهترین دەڤەرێن ئابوریێن تایبەت و سەردەمە، كو داهاتێ تاكی یێ راستەقینە د ناڤبەرا 1980 بۆ 2008ێ بۆ زێدەتری چل هندی هەیدا، بلند كریە.
ژ "شنگن" نەیا دوورە كو سەركەفتنا ئابورییا مەزنا "هونگ كونگ" دیار بكەت، كو بوویە نمونا دەڤەرەكا ئابورییا تایبەت. ئەڤە دەڤەرە لبن چاڤدێریا ئمبراتوریەتا بەریتانی و پاراستنا وێدا بوویە و ئەو گەلەكا ب تەمامبوونا خوە قەردارە و بەرهەڤكرنا وەزیفەیێن خوە بۆ ئاوارەیان. ل سەر نمونا وێ ژی "دوبەی" پشت بەستن ب یاسایا بەریتانی و دادوەرێن بەریتانی د رێڤەبرنا دەڤەرێن ئابوری و داراییدا كر، بكریار، د ئینانا وەربەرهێنەرێن مەزندا یا سەركەفتی بوو و ب هزاران دەرفەتێن كاری پەیدا كرن. دەڤەرێن ژڤی رەنگی د شیاندایە ژ ئەگەرێ كێشانا كوچبەران پێش بكەڤن.
هەر وەسان ل ئوردن ژی، دەڤەرا گەشەپێدانێ، ئەڤا مەلك (حوسەین بن تەلال) ئاڤاكری، تا دەمەكێ نزیك ژی ژ دەهـ ژ سەدێ بتنێ یا د كاریدا بوو، مەزاختیێ ئاڤاكرنا ڤێ دەڤەرا ئابوری 140 ملیون دولار تێچوون و ئامانج ژێ، راكێشانا پروژە و وەبەرهێنانێ بوو، كو لدەمەكی ژ ئەگەرێ شەرێ سوریا، كو گەلەك نزیكی سنورێن وێ دهاتنە روودان، ئوردنی ژ كاری مانە راوەستیای. هەر دوی دەمیدا، نزیكی 83 هزار ئاوارێن سوری بۆ ماوێ چار سالان د كەمپاندا دبێ كار بوون و بتنێ زێدەتر ژ 15 خولەكان ژ وی جهی د دوور نەبوون، هەر دوو ڤەكولەرێن مێهڤان "ئەلكساندەر بیتس" و "بول كولیر" دیتن، كو ئەڤە دەرفەتەكا باشە لڤێرە و هەولدان كو سیاسەتا پالپێنانا ڤان ئاوارەییان بكەن، بۆ كاركرنێ ل وێرێ و دا كو مفای بگەهینە خوە و بگەهینە وی كومەلگەهێ دەرگەهێن خوە بۆ ڤەكرین. نوكە بهزاران خێزانێن پەنابەر ل ئوردنێ شیاینە كەرامەتا خوە ڤەگەرینن، ژبەركو ئەو ب خوها ئەنیا خوە، ژیارا خوە بدەستڤە دئینن.
ئاریشا كاركرنێ ل عیراقێ پێدڤی ب چارەسەركرنا كێشا ئاسایشێڤە هەیە، گرفتا ستراتیجییا دەزگەهێن ئاسایشا عیراقی ژ بەر دنالن، پێدڤیاتیا وێ یە، كو خەلكێ ناڤخو وان قەبیل بكەن. بوویە د شیاندایە، رێ بۆ مەسیحیێن (ئەلقوش) بۆ نمونە یان ئێزدیێن شنگالێ بهێتە خوشكرن، كو بگەهنە ناڤ هێزێن ئاسایشێ، ژبەركو نوكە بۆ وان نینە خوە ئەو ئەركێ پولیساتیێ ژی، ل گوندێن خوە وەربگرن.
دگەل ڤێ ژیدا، سەروكێن ئەنجومەنێ باژێرڤانیا ل بەغدا كو ب سەدان كیلومەتران یا ژێ دوورە هەلبژارتنان دكەن، چ چارەسەریێن بلەز بۆ چارەسەركرنا كێشا ئاسایشێ ل عیراقێ برەنگەكی، كو وەلاتی هەمیێ ڤەگریت نینن، بەلێ د شیاندایە بارودوخێن ئاسایشێ یێن گونجای ل دەڤەرێن تایبەت بهێنە دانان، هەر چنەبیت بۆ رازیكرنا ناڤخویی. دیسان ئێكگرتنا یەكەیێن ئاسایشێ یێن جودا و هەمی لبن جلەكێ ئاسایشا عیراقییا ئێكانە و پابەندكرنا وان، ب زنجیرا ئێك سەركردایەتی. هەڤپەیمانیا نیڤ نەتەوەی كو د ژناڤبرنا داعشێدا بەشداری كرین، وان نوكە شارەزا هەنە و بەرهەڤن بۆ راهێنانا هێزێن پولیسێن ناڤخوە و دادوەرێن ناڤخویی، بۆ دابینكرنا مافێن ملكی، كو گەشەكرنا چالاكیێن ئابوری بخوەڤە دگریت.
عیراق راستەوخو د راكێشانا وەبەرهێنەرێن بیانی و د پالپشتیكرنا وەبەرهێنەرێن ناڤخوی ژیدا، ژ ئەگەرێ نەبوونا ئاستێ ئاسایشا پێدڤی و ژینگەها وێرانكری د گورەپانا كاراندا، یا سەركەفتی نەبوو. نووترین راپورتا بەنكا دەولی، (سفرێ) د دەتە عیراقێ، بۆ هەولدانێن وێ بۆ خو دوورخستن ژ ئیفلاسێ و سفرێ ل شیانێن وێ بۆ ڤەكرنا دەرگەهێن باوەری بوونێ ددەت، دیسان وێ دبەتە پلا 154 ژ 190 وەلاتان بۆ دانانا پروژێن نوو.
بارودوخێ ڤی وەلاتی د شەڤ و رۆژەكاندا دێ ب ب دەربازبوونەكا تەماما هزری و نە واقعی هێتە گوهورین، بەلێ پەیداكرنا دەڤەرێن ئابوریێن تایبەت و هێمن، دەڤەرێن بچووكێن دەست نیشانكری و جهێ رازیبوونا ناڤخوەیی بن، د شیاندایە بۆ ڤەژینەڤەیێ هاریكاریا پێكهاتێن لاواز بكەت، ژ ئەوا ل سەر دەستێ داعش ب سەرێ وان هاتی، ئەڤە هیڤیا ئێكانەیە بۆ عیراقێ و ب هزاران خێزانێن ئاوارە بووین.
