چەكێ كیمیایی.. مێژوویەكا درێژا هوڤاتیێ
- 23-07-2018, 00:00
لەیلا روسمان* و، صباح كوردستان بەری چەندەكێ دەما سەروك (دونالد ترامب)ی، فەرماندایی دربێن عەسمانی ل سوریا بهێنە وەشاندن، ئەوی بریارا خوە بۆ وێ چەندێ زڤراند، دا بۆ جیهانێ دیار بكەت، كو بكارئینانا چەكێ كیمیایی كریارەكا شاشە و دڤێت بەرسڤەكا بهێز بۆ هەبیت. ترامپی، گوت: "پشتی ئاكامێن شەرێ جیهانیێ ئێكێ یێن بەری چەرخەكی، وەلاتێن پێشكەفتی كوكبوون كو پەنابرن بۆ چەكێ كیمیایی قەدەغەیە". پاشی ددەمەكێ دیدا، گوت: "جیهان دخوازیت چ جارەكێ هەلامەتێ بترسێ چەكێ كیمیایی نەبینیت". بكارئینانا چەكێ كیمیایی ل سوریا و ئەو دیمەنێن ترسێ یێن ددوڤرا هاتین، ئەگەرێن باش بوون كو سەروك ترامپ هزر ل مانا ئەمریكا بكەت ل وێرێ، ژبەركو كەسێن سڤیل بێ راوەستیان دهێنە كوشتن.. كوشتن د درێژاهیا ئاراستەیێ شەریدا روودانەكا بەردەوامە و ب هندەك ئالاڤ و رێكاران دهێتەكرنێ كو نەهێنە هژمارێ، دبیت جوداكرنا دناڤبەرا بكارئینانا كوشتنەكێ و یا دیدا و دیاركرنا كیژ كوشتن رەش و درندەترە، یاریكرن بیت ب مرۆڤایەتێ، ئەرێ پا بوچی چەكێ كیمیایی ڤان هەمی كاردانەڤەیان دروست دكەت؟ ترامپ ڤێ چەندێ بۆ سەردەمێ شەرێ ناڤخویی دزڤرینیت و بەلێ چیرۆكا دروست گەلەك كەڤنترە. پەیماننامێن پێش وەخت: مێژوویا چەكێ كیمیای و بایولوجی بۆ بەری تێگەهشتنا مە یا نوو دزڤرن، كا ئەڤ دەربرینە چ رامان ددەن، بو ڤێ ژی بەلگە هەبووینە كو د جیهانا كەڤندا غازێن ژەهراوی یان یێن ب ئازاربەخش، وەك چەك هاتینە بكارئینان، دیسان بكارئینانا نەخوشییا (جودەری) ل چەرخێ هەژدێ وەك تەكتیك دژی (هندوكێن ئەمریكی)، ئێك ژ جورێن شەرێ بایولوجی بوون. دیسان هەست ب گرتنەبەرا بكارئینانا ژەهراویبوونێ وەك تەكتیكا شەری، تشتەكێ نە جوان بوو. (جولیان بیری روبنسون) دگەشتا خوە یا مێژوویدا دبێژیت: "كەڤنترین نمونە دڤی دەربارەیدا چیڤانوكێن هندینە، د میسولوجیا ئەغریقیدا، وان بەرێخوەددا بكارئینانا ژەهرێ وەك چەكەك د شەریدا ژ كارێن ترسنوكانە، ل سالا 1675ێ، فەرەنسا و ئەلمانیا رێكەفتننا قەدەغەكرنا چەكێ كیمیایی ئیمزاكرن و هەر وەكو ئەو ئێكەم رێكەفتتتناما دەولی بوو، ژ بۆ بكار نەئینانا ڤی جورێ چەكی (ل وی دەمی مەبەست ژ وی چەكی، گولێن ژەهراوی بوون). ژبەر هەمان ئەگەر ژی، تشتەكێ حێبەتی نەبوو كو د كونگرێ (لاهای)دا ل سالا 1899ێ، ئەڤێ تایبەت ب یاسایێن شەری كو دەولەتێن ئیمزاكری رێ نەدەن چەكێ ژەهركری بهێتە بكارئینان، سەرەرای كو پەیمانناما ل وی دەمی هاتیە ئیمزاكرن، چ رێكارێن ڤەبر تێدا نەبوون و بتنێ پێگیریێن رەوشتی بوون و خوە دوورخستن بوون، ژ بكارئینانا ژەهرێ د شەراندا. د چەرخێ نوزدێدا تەكنەلوژیا هاتیە دیتن و دشیاندابوو، ئەڤ تەكنەلوژیایە بۆ بەرهەمئینانا چەكێ كیمیایی بهێتە بكارئینان، كو هەلگرێن غازا ژەهركری بێهنە دانان، هەر وەك چاوان د بەرێدا سەرێن تیران ژەهردكرن. (روبنسون)، دڤی دەربارەیدا دبێژیت: "ئەلمانیا پێشكەفتنەكا پیشەسازی هەبوو، كو دشیا ڤێ تەكنەلوژیایێ پێش بێخیت و هەر زوو مفا ژێ وەرگرت، ل سالا 1914ێ لایەنێن شەركەر هزر د ئەزمونەكا نوودا كرن، ژوان رێكاران ژی غازا ژەهر كریبوو، سەرەرای بەرزەبوونا وێ یا مێژوویی بۆ چەند چەرخان". هەردوو شەرێن جیهانی: ل 22ی نیسانا سالا 1915ێ، سەربازێن پیادە یێن ئەلمانی شەرێ غازا ژەهركری ل جیهانێ دەستپێكر، لدویڤ كوڤارا "تایم" كو عەورەكێ توزكەوی یێ مەزن ژ (غازا كلور) ب سەر دوو تیمێن فەرەنسیدا گرتن، كو ل خەندەكێن (یبرس) دبنەجهـ بوون و بۆ ئەگەرێ كوشتنا پێنج هزار سەربازان و برینداكرنا 10 هزارێن دی، (غازا كلور و فوسجین و كلوروبەكرین و غازا خەردەل) ل شەرێ مەزن هاتنە بكارئینان، كو هەردوو لایان چەكێ كیمیایی پێش ئێخست و بكار دئینان، بەلێ هەر لایەنەكێ بكارئینابیت، یا بۆ دیار بووی كو غاز رێكارەكە و یا ئاسان نینە مامەلە دگەلدا بهێتەكرنێ و ژبەركو دڤێت (با) یێ هاریكار بیت، دا سەركەفتنێ بینیت. لدویڤ پێش بینیێن كوڤارا تایم، د شەریدا 124 هزار تەنێن چەكێ كیمیایی دناڤبەرا هەدوو لایەناندا هاتینە بكارئینان و تێدا 91 هزار سەرباز هاتینە كوشتن، لدویڤدا پەیمانناما (فرسای) پەیدابوو، كو ئەلمانیا نەچاركر، كو نەهێلن هیچ رەنگەك ژ رەنگێن چەكێ كیمیایی لێ بهێتە دروستكرن، د سەر ڤێ ژیرا، شاندێن (عوصبە الامم) ل جنێف ل سالا 1925ێ كومڤەبوون و وان شاندان كو نوونەراتیا 45 دەولەتان دكر و پروتوكولێ قەدەغەكرنا رێكارێن شەرێ كیمیایی و بەكتیری، برەنگەكێ گشتی دەركرن". دوێ پروتوكولێدا هاتبوو: "ژلایێ راییا گشتی و جیهانا پێشكەفتیڤە، دڤێت بكارئینانا هەمی جورێن غازێن ژەهراوی د شەریدا بهێنە لادان". كو پروتوكولا جنێف نەشیایی دووماهیەكێ بۆ مێژوویا چەكێ كیمیایی بدانیت. كوڤارا "تایم" دبێژیت: "پروتوكولێ، چ جورێن سزادانێ بخوەڤە نە دگرتن و پروتوكولێ رێدایە وەلاتان كو بەرهەم بینن و هەلگرن، مادەم وان پەیماندایە كو بكار نەئینن. دەما شەرێ جیهانیێ دوویێ دەستپێكری، هەر وەكو كوڤارا تایم ل سالا 1944ێ ئاماژە بۆ دای، هێشتا ترس ژ چەكێ كیمیایی، ئەڤا ل شەرێ جیهانیێ ئێكێ هاتیە بكارئینان، ژبیرا خەلكی نە چوبوو، سەرەرای كو سەرباز بۆ بەرسینگرتنا هێرشان ب غازێن ژەهراوی دئامادە بوون پشتی شەرێ (یبرس). چەكێ كیمیایی وەك خوە ما كو مەترسییا مرنێ بۆ سڤیلان دهەلگریت، ئێك ژ سەركردێن سەربازی بۆ كوڤارا تایم گوت: "چ بەهانە بو بكارئینانا چەكێ كیمیایی نینە، ژبەركو ئەڤ لایەنێ بڤێت بكارئینانا غازێ جوداهیێ د هەلویستیدا پەیدا بكەت، دڤێت هێزا عەسمانی یا پێشكەفتی هەبیت و هەبوونا هێزا عەسمانێ یا پێشكەفتی ژی یان كو گرتنەبەرا بەهانێ یە بۆ بكارئینانا غازێ". ل سالا 1943ێ سەروك (فرانكلین روزفلت) هوشداریدا كو هێزێن میحوەری غازا ژەهراوی بكار نەئینیت و سوزدا كو ئەمریكا ژی بكار نەئینیت، بتنێ د حالەتەكیدا، ئەگەر لایەنێ بەرامبەر دژی هەر ئەندامەكێ نەتەوێن ئیكگرتی بكار ئینا. زانایێن نازی د بەردەوام بوون ل سەر تاقیكرنێن خوە بۆ بەرهەمئینانا غازێن ژەهراوی یێن گەلەك كارتێكەر، وەكی غازا "سارین"، هندەك ژوان غازان ژی ل سەربازگەهێن گرتییان دهاتنە بەرهەمئینان و بدەستێ گرتییان بخوە. هتلەری بۆ قەدەغەكرنا بكارئینانا غازێ دژی سەربازێن هەڤپەیمانان هەولدان دكرن و سەرەرای كو گەلەك ژ مەزنە ئەفسەرێن سەربازی ئەو هانددا كو چەكێ كیمیایی بكار بینیت، بەلێ بكارنەئینانا وی بۆ دوو ئەگەران دزڤریت، ژوان هتلەر بخوە ل شەرێ جیهانیێ ئێكێ دگورەپانا شەریدا ببو قوربانیێ ڤی چەكی و دوو، ترسا وی كو هەڤپەیمانان ژی تەكنەلوژیایەكا وەك یا وان، پێش ئێخستبیت و دوی دەمیدا، دێ هەمان بەرسڤ بۆ ئەلمانیا ژی هەبیت. رێكەفتنێن نوو.. پێشێلكاریێن نوو دەما شەرێ جیهانیێ دوویێ بدوماهی هاتی، ددەمەكیدا كو زلهێزێن جیهانێ هەست ب شانازیا خوە و سەركەفتنا خوە دكرن كو خوە ژ بكارئینانا چەكێ كیمیایی دشەریدا دوور گرتین، بەریكانا چەككرنێ د سەردەمێ شەرێ ساردا بەرەڤ پێش چوو و فرەهبوونەكا مەزن بخوەڤە دیت، تا وی راددەی، ڤەكولینێن چەكێ كیمیای ژی ڤەگرتن. بەهانە بۆ وان ڤەكولینان ژی، ئەو هزرا بەربلاڤ بوو كو دگوت دشیاندایە ببیە خودانێ هەر چەكێ هەی، مادەم تو دەست پێشخەرنەبی د دربێ ئێكێدا. ژبەركو پروتوكولا جنێف بكارئینانا ڤی چەكی قەدەغەكریە و بەرهەمئینان و هەلگرتنا وێ قەدەغەنەكریە. ل سالێن شێستان گەنگەشە دروست بوو كا ئایا ئەمریكا غاز ل ڤیتنامێ بكار ئینایە یان نە، بكارئینانا وێ بۆ هندەك ماددێن كیمیای یێن جوداتر بوو. پشتی وی دەمی ژی ئەمریكا هەر سال ب سەدان مەلایین دولار ل بەرنامێن پێشخستنا چەكێ كیمیایی و بایولوجی مەزاختینە، پشتی هینگێ و ژ ئەنجامێ دان و ستاندنێ و ژێكنەگرتنێ، سەروك نیكسونی پەیمانناما جنێف پیشانی جڤاتا پیراندا، بەری بەرچاڤكرنا پەیمانناما چەكێ بایولوجی ل 1972ێ بدەمەكێ كێم، لدووماهیا سالا 1974ێ، جڤاتا پیران بریار ل سەر هەردوو پەیماننامادا و پاشی ل سالا 1975ێ سەروك فوردی، تەسدیق كر. ل سالا 1988ێ د شەرێ خوە دگەل ئیرانێ، عیراقێ غازێن ژەهراوی دژی گوند و دەڤەرێن كوردان بكار ئینا، د(كوڤارا تایم)دا ل سەر وێ بویەرێ هاتیە: "كەلەخێن خەلكێ كورد یێن وەرمتی ل كولانێن هەلەبجە یا بێدەنگ، بلاڤ ببون و وێنێ زەلامێ خودانێ دەرسوكێ، ئەڤێ بزاڤدكرن كو دوكێلا غازا ژەهركری ژ ساڤای دوور بێخیت و گیانێ خوە ژ دەستدایی، خێزانێن دناڤ خانیێن خوە و دناڤ سیارێن خوەدا مرنێ ب سەردا گرتی، مرنا ب سەدان و بهزاران و ئەو قوربانیێن درەندەترین هێرشێن كیمیایینە، ژ شەرێ جیهانیێ ئێكێ وەرە". ئەو غازا دوێ هێرشێدا هاتیە بكارئینان، غازا خەردەل بوو. كومەلگەهێ دەولی ئەو بابەت ب بێدەنگێ و ڤەشارتی هێلا بوو، رەنگە پرانیا ئەڤێن پروتوكولا جنێف ئیمزاكرین ئەو نەبوون كو ل پشتا ئیرانێ راوەستن، سەرەرای كو سەروك (رونالد ریگان) دهەمان سالدا د گوتارەكا خودا گوتی، بكارئینانا ڤی چەكی گەفێ ل سەر بابەتێن رەوشتی و یاسایی دكەت، ئەڤێن هاتینە رێكخستن، هەر ژ شەرێ جیهانیێ ئێكێ وەرە. ل سالا 1993ێ و پشتی كەفتنا ئێكەتیا سوڤێتی، نەتەوێن ئێكگرتی رێكەفتنا قەدەغەكرنا چەكێ كیمیایی دارشتەڤە و دژواتر لێكر. پشتی ڤانە هەمیان پسیارا (جولیان بیری روبنسون) دمینتە بێ بەرسڤ، سەرەرای دەربازبوونا دەهان سالان: "ئەگەر تەكتیكا چەكێ كیمیایی باشتر بایە و كونترولكرنا وێ یا ئاسانتر بایە و سوپایێ و دوژمنی (ئەگەر نە بێژین سڤیل) كو نەشێن كونترولێ ل سەر بكەن، ئایا خودانێن بریارێ بۆ بكارئینانا وێ، دا ل بەهانان گەرن؟ هەر چاوان بیت ل دەستپێكا گوتارەكێ ل كوڤارا تایم ل سالا 1969ێ هاتیە بلاڤكرن: "روویێ تاریێ پێشكەفتنێ، ئەو زیرەكاتیە ئەڤا لدەف مرۆڤی هەی، بۆ دروستكرنا رێكارێن بهێزتر بۆ كوشتنا برایێ خویێ مرۆڤ". *ژ كوڤارا تایم یا ئەمریكی، وەرگێران بۆ عەرەبیێ: ئەنیس ئەلصەفار.
