مزگەفتا خولەفا... ب ئاڤاهیێ‌ خوە و بلندگویا خوەیا ئێكانە بەرنیاسە

عەبد ئەلمەنانی و، صباح كوردستان ئاڤاهیێ‌ (مزگەفتا خولەفا) یێ‌ نوكە، وەك شێواز ژ حەرەمەكا نڤێژان یا هەشت لایەنی پێكدهێت و قوبەیەكا حەفت مەتری د سەردایە و ب خەتێ‌ عەرەبیێ‌ كوفی هاتیە نەخشاندن، دگەل بلندییا ئاڤاهیێ‌ خوە كو دگەهیتە 14 مەتران، كو سێ‌ بەرسڤك لێ‌ هەنە تا دگەهنە جهێ‌ نڤێژان. لدوور مزگەفتێ‌ ژی پەرژانەكێ‌ ئاسنی یێ‌ جوان هەیە و برەنگەكێ‌ جوان و ب ناڤێن خودێ‌ هاتیە نەخشاندن و هندەك ئایاتێن قورئانێ‌ كو ب خەتێ‌ دیوانی هاتینە نەخشكرن و نڤیساندن، دا كو دگەل مزگەفتێن دیێن ل بەغدا هەین جوداهیا خوە یا تایبەت هەبیت. مزگەفتا دێرین، مزگەفتا خولەفا ئەڤا ژلایێ‌ (ئەلموكتەفی بالله)، خەلیفێ‌ عەباسی ل سالا (289ـ295ك/902ـ908ز)ڤە هاتیە ئاڤاكرن و ب مزگەفتا كوچكێ‌ هاتیە ناسكرن، وەك ئاماژە بۆ (كوچكا حوسەینی) ئەڤا دكەڤیتە سەر دیجلەی، كو خەلیڤە تێڤە دژییا و دگوتن تونێلەك ژ كوچكێ‌ دگەهشتە مزگەفتێ‌، كو خەلیفەی وەك كورتە رێك بۆ خوە بكار دئینا، دا د رۆژێن جەژن و هەلكەفت و نڤێژێن ئەینیدا قەستا مزگەفتێ‌ بكەت. پاشی ناڤێ‌ وێ‌ بۆ مزگەفتا خەلیفەی هاتە گوهورین و تا ل سەر ناڤێ‌ مزگەفتا خولەفایان راوەستایی. مزگەفت ل سالا (289ـ295ك/902ـ908ز)ێ‌ هاتیە ئاڤاكرن و ب ئێك ژ شوونەوارێن بەغدا یێن مێژوویی دهێتە ناسكرن و ل جهێ‌ خوەیێ‌ ناڤەراستا بەغدا، سەرێ‌ خوە بلند دكەت و ب شێوازێ‌ ئاڤاكرنا خوەیا بەرچاڤ و مەزن و بلندگوییا وێ‌ یا ئێكانە، كو بەری حەفت چەرخان و ب بلنداهیا 35 مەتران هاتیە ئاڤاكرن و ئەو جوداهیا ئاڤاكرنا (كوچكێن خەلیفێن عەباسی) بەروڤاژی دكەت، د چەرخێن بەرێدا ب بلندترین ئاڤاهیێن بەغدا هاتیە هژمارتن و دشیاندایە د میانا منارا وێرا، بەغدا ب هەمی لایەنێن وێڤە دهێتە دیتنێ‌. هەر دیسان ب ئەندازەیەكا ئاڤاكرنێ‌ یا تایبەت دهێتە ناسكرنێ‌ و یا جوداترە و دوو پێسترك تێدا هەنە. منارا وێ‌ ب ناڤێ‌ (سوق ئەلغەزەل) هاتیە ناڤكرن، كو برەخ مزگەفتێڤە هاتیە ئاڤاكرن و پشتی كەفتن و خراببونا وێ‌، (سلێمانێ‌ مەزن) والیێ‌ عوسمانی ل سالا (1193كـ1217ك)، (1779زـ1802ز) دوبارە، ئەو منارە ئاڤاكریەڤە. ئاڤاهیێ‌ (مزگەفتا خولەفا) یێ‌ نوكە، وەك شێواز ژ حەرەمەكا نڤێژان یا هەشت لایەنی پێكدهێت و قوبەیەكا حەفت مەتری د سەردایە و ب خەتێ‌ عەرەبیێ‌ كوفی هاتیە نەخشاندن، دگەل بلندییا ئاڤاهیێ‌ خوە كو دگەهیتە 14 مەتران، كو سێ‌ بەرسڤك لێ‌ هەنە تا دگەهنە جهێ‌ نڤێژان. لدوور مزگەفتێ‌ ژی پەرژانەكێ‌ ئاسنی یێ‌ جوان هەیە و برەنگەكێ‌ جوان و ب ناڤێن خودێ‌ هاتیە نەخشاندن و هندەك ئایاتێن قورئانێ‌ كو ب خەتێ‌ دیوانی هاتینە نەخشكرن و نڤیساندن، دا كو دگەل مزگەفتێن دیێن ل بەغدا هەین جوداهیا خوە یا تایبەت هەبیت. (ئبن بەتوتە) وەك گەروكەك ل سالا 727ك،1327ز دەما سەرەدانا بەغدا كری، بەحسا وێ‌ كریە و مزگەفتا خولەفا ب ئێك ژ سێ‌ مزگەفتێن مەزن ل بەغدا هژمارتیە، دگەلدا مزگەفتا (مەنصوری) ل (رەصافە) و ب مزگەفتا فەرمی یا خەلیفێن عەباسی دایە زانین و د چوار چەرخێن دووماهیێ‌ ژ خیلافەتا عەباسی، نڤێژا رۆژا ئەینی لێ‌ دهاتە كرنێ‌ و بوویە ناڤەندەكا فەرمی بۆ دەولەتا عەباسی، كو پەیماننامێن دادوەران و بریارێن گرنگ و بریارێن شەران و بابەتێن گرنگ یێن دەولەتا عەرەبییا ئیسلامی لێ‌ دهاتنە گەنگەشەكرنێ‌. سەرەرایی نڤێژا (جەنازەی) یا كەسێن بەرنیاس و زانایان، دیسان زنجیرەیێن زانستێ‌ فەقییان لێ‌ دهاتە كرنێ‌ و ئەڤێن دئاخڤن و بابەتان دئازرینن و پێش كێش دكەن و دیسان زانستێن عەقلی و ڤەگوهاستی لێ‌ دهاتنە خواندن و زانایێن بەغدا و بەرنیاسێن وێ‌، وانە دگوتن و ژوان ژی (شەیخ یەحیا ئەلوەتری و شەیخ عەبدولللا ئەلمووسلی، پاشی كورێ‌ وی موحەمەد ئەفەندی ئەلمووسلی) و ژ بەر هەبوونا وێ‌ كو دكەڤیتە ناڤەراستا بەغدا، ب كاروكوكێن كومەلایەتی و بازرگانی دهاتە ناسكرنێ‌. ل دەهكێن دووماهیێ‌ (شەیخ جەلالەددین ئەلحەنەفی) پێش نڤێژییا مزگەفتێ‌ دكر و هەر گاڤا بۆ نڤێژكرنێ‌، رێكا من كەفتبا مزگەفتێ‌، چاڤێ‌ من ب شێخێ‌ كوچكری دكەفت و ئەم ل سەر مزگەفتێ‌ دكەفتینە دان و ستاندنێ‌ و ئێكانەیا ئاڤاكرنا وێ‌ و رولێ‌ وێ‌ دكەڤن و نوكەدا و وی بۆ من سینگێ‌ خوەڤەدكر ل سەر پێزانینێن تایبەت لدوور مزگەفتێ‌ یان گرێدانا وێ‌ ب موسلمانانڤە، كو ب هەیبەتا خوە گرێدانەكا روحی و دەستهەلاتەكا روحی یا تێكەلی باوەرداریێ‌ و رەونەقەكا روحانی هەبوون. ل رەمەزانان شەڤێن پەرستنێ‌ تێدا دهاتنە ساخكرنێ‌ و ئایەتێن قورئانا پیروز دهاتنە خواندن و بەریكانێن ئاینی دهاتنە دروستكرن، چ ب خواندنا قورئانێ‌ یان پسیار و بەرسڤان ل سەر مێژوویا ئیسلامێ‌ بانە یان ژ ئەنجامێ‌ خولێن قورئانێ‌ كو گەنجێن دەڤەرێ‌ و دەڤەرێن بەغدا تێدا بەشداری دكرن، تا هندەك چالاكیێن رەمەزانی یێن دی ژی هەبوون، كو تێدا هندەك هەلبژارتنێن رەمەزانی دهاتنە بلاڤكرن. بۆ من دیاركر ژی، كو وی دەست دگەل گەلەك هووردەكاریێن ئاڤاكرنا مزگەفتێ و نوژەنكرنا هندەك بەشێن شوونەواری و مێژوویێن وێدا هەبوو، كو (شێخ جەلالەددین ئەلحەنەفی) ل سالا 1914ـ2003)داخواز ژ (حاج عەبدولئەمیر ئەلحەداد) شێخێ‌ ئاسنگەرا ل بەغدا ل وی دەمی كریە، كو پەرژانەكی دروست بكەت شایستەیی مزگەفتێ‌ بیت. دەما ئەندازیارێ‌ ئاڤاهیان (محەمەد سالح مەكیە) ل سالا 1961ێ‌ هاتیە راسپاردن بۆ دوبارە نووژەنكرنا مزگەفتێ‌، كو ژ وی هاتە داخوازكرن كو ب خەتێ‌ دیوانی نەخشاندن بهێتە كرنێ‌، ئەڤە د دەمەكیدا كو (حاج عەبدولئەمیر ئەلحەداد) خواندن و نڤیسین نە دزانین، بەلێ‌ وی داهێنان د پیشەسازیا پەرژانیدا كرن و ب شارەزایەكا مەزن ل سالا 1964ێ‌ و وی بتنێ‌ ئەڤ پەرژانێ‌ جوان بدووماهی ئینا، ئەوێ‌ هەر كەسەكێ‌ سەرەدانا مزگەفتی بكەت و وی پەرژانی تەماشە بكەت، دێ‌ جوانی و داهێنانا تێدا هاتیە بكارئینان سەرنجا وی راكێشیت، شێخ حەنەفی هندەك هزرێن نوو بۆ بەرفرەهكرنا مزگەفتێ‌ پێش كێشكرن و ل سالا 1981ێ‌ و لدویڤ وان پێشنیاران، مزگەفت هاتە فرەهكرن. ئەڤ مزگەفتا دێرینا منارا وێ‌ ژ شێوازێ‌ منارێن ئیسلامی ل سەر دەمێ‌ عەباسیان هاتیە وەرگرتن، (ئەندازیار مەكیەیی) ب هشیاری كار ل سەر وی ئاڤاهی كریە، دەما دوبارە ئاڤاكریەڤە كو شێوازێ‌ ئاڤاهی وەك خوە بمینیت و هەیكەل و دیوارێن مزگەفتێ‌ گەلەك نهوم تێدا هەنە و چیرۆكێن شارستانیەتان دناڤرا هەنە و ئەوان چیرۆكان بەرییا هزار سالان دەستپێكرینە و تا نوكە ژی د بەردەوامن، دا جهێ‌ وان یێ‌ پاراستی بیت و بۆ سەردەم و چەرخان دناڤ دەروونێ‌ موسلماناندا بمینن. ئەڤ كەسێن سەرەدانا ڤێ‌ مزگەفتێ‌ دكەن، دشێن ب چاڤێن خوە داهێنانا ڤی ئاسنگەری ل سەر نەرمكرنا ئاسنی ببینن كو بڤی شێوازی دەرئێخستی، كو چ نمونێن وی ل چ مزگەفتان ژ مزگەفتێن جیهانا ئیسلامی نەبن.