شاندی هەرێم لە بەغدا...ئەنجامی ئەرێنی و كۆدەنگییەكی نیشتمانی بۆ چارەسەركردنی ڕیشەیی كێشەی مووچە

بەغدا -  INA-  نەسار حاج
نووسینەوەی: حسێن ناسڕ
قەیرانی مووچەی فەرمانبەران لە هەرێمی كوردستانی عێراق دوای بڕیارەكەی دادگای باڵای فیدراڵی چارەسەر كرا، كە ڕێگای یاسایی و دەستووری بۆ چارەسەركردنی كێشەكە بە شێوەیەكی ڕیشەیی ڕوونكردەوە بە خۆجێیكردنی مووچەی فەرمانبەران و زامنكردنی مافەكانیان وەك هاوتاكانیان لە هەموو پارێزگارەكانی عێراق.
دوێنێ شەممە نێچیرڤان بارزانی  سەرۆكی هەرێمی كوردستانی عێراق بە سەرۆكایەتی شاندێكی حكومەتی هەرێم گەیشتە بەغدای پایتەخت، بۆ  گفتوگۆكردن و تاوتوێكردنی چەند دۆسیەێك كە دیارترینیان دۆسیەی مووچەی فەرمانبەرانی كوردستانە.
كۆبوونەوەی كۆشكی حكومەت
هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت دوێنێ لە كۆشكی حكومەت بە ئامادەبوونی محەممەد شیاع سودانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان كۆبوونەوەیەكی ئەنجامدا، هاوكات لەگەڵ تاوتوێكردنی دۆسیە هاوبەشەكان لەگەڵ سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان و ڕێگاكانی چارەسەركردنیان بەپێی ئەوەی لە دەستووردا هاتووە و هەموو هەوڵێك بۆ هەنگاونان بەرەو پێشەوە لە هاوبەشییەكی بنیاتنەردا كە بەشداربێت لە چەسپاندنی سەقامگیری و پشتیوانیكردنی بەرژەوەندییەكانی خەڵكی عێراق لە هەموو  پێكهاتەكان، لە هەمان كاتدا جەختكردنەوە لەسەر پابەندبوون بە مەرجەكانی ئەو ڕێككەوتنە سیاسییەی كە لەسەر بنەمای حكومەتەكە پێكهێنراوە.
چوارچێوەی هەماهەنگی و بارزانی، بە میوانداری سودانی
دوێنێ شەممە محەممەد شیاع سودانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران، بە ئامادەبوونی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانی عێراق، میوانداری كۆبوونەوەی سەركردەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی كرد، لە كۆبوونەوەكەدا باس لەو پێشكەوتنانە كرا كە لە بەهێزكردنی لایەنەكانی كاری هاوبەشی نێوان فیدراڵیدا بەدەست هاتوون حكومەت و هەرێم، هەروەها گفتوگۆكردن لەسەر تەواوكردنی ڕێكخستنەكان بۆ چارەسەركردنی هەموو پرسە كارگێڕی و تەكنیكییە هاوبەشەكان.
سودانی لەمیانی دیدارەكەدا جەختی لەوە كردەوە: حكومەت جدییە لە كاركردن بۆ چەسپاندنی شەراكەتێكی بنیاتنەر و بەرهەمدار، كە بەشێوەیەكی ئەرێنی لە ئاستی پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری بۆ سەرجەم عێراقییەكان لە هەموو بەشەكانی وڵاتدا ڕەنگدانەوەی هەیە، جگە لە پاڵنانی گەشەپێدانی هەمەلایەنە و جێبەجێكردنی ئامانجەكانی بەرنامەی حكومەت، بۆ جێبەجێكردنی خواستەكانی هاوڵاتیان و چەسپاندنی ئاسایش و سەقامگیری بەدەست هێنراو.
لای خۆیانەوە ئامادەبووان هەنگاوەكانیان بەرز نرخاند بۆ چارەسەركردنی كێشە هاوبەشەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵی و هەرێم، كەئەمەش بگۆڕدرێت بۆ بەردەوامیی فاكتەری ژیان و سەقامگیری ئابوری بۆ هاوڵاتیانی پارێزگاكانی هەرێم، جگە لە پاڵپشتیكردنی هەنگاوەكانی حكومەت لە بنیاتنانی ژێرخانی ئابووری و گەیشتن بە چاكسازی ئابووری و جەختكردنەوە لەسەر پاراستنی پارەی گشتی.
كۆبوونەوەی كۆشكی سەلام
ئەمڕۆ یەكشەممە عەبدولەتیف جەمال ڕەشید سەرۆك كۆمار لە كۆشكی سەلام لە بەغدا پێشوازی لە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان كرد، لە دیدارەكەدا بارودۆخی گشتی وڵات و پێشهاتەكانی بەتایبەتی پەیوەندی نێوان حكومەتی فیدراڵی و حكومەتی هەرێمی كوردستان كرا.
لە میانەی دیدارەكەدا سەرۆك كۆمار گرنگیی ئەو چارەسەرە گونجاوەی دەربڕی كە بۆ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان پێگەیشتوون، هاوكات جەختی لەسەر پێویستی وەبەرهێنان لەو دەستكەوتە گرنگە كردەوە كە بەدەست هاتووە بۆ درێژەدان بە دیالۆگی كاریگەری نێوان حكومەتی فیدراڵی و حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشە هەڵپەسێردراوانەی كە ماونەتەوە بەپێی دەستوور و یاسا و پابەندبوون بە مەرجەكانی ڕێككەوتنە سیاسییەكە لەسەر بنەمای ئەو حكومەتە پێكهێنرا بەمەبەستی گەیشتن بە لێكتێگەیشتنێكی جێگەی ڕەزامەندی كە مافەكانی هەموو هاووڵاتیان مسۆگەر بكات بە هاوڵاتیانی هەرێمەوەش، لە هەر دەرئەنجامێكی تر كە بارگرانییان لەسەر بێت  رزگارییان بكات.
لە بەرامبەردا سەرۆكی هەرێمی كوردستان جەختی لەوە كردەوە كە گەیشتن بە چارەسەرێك بۆ پرسی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم و لێكتێگەیشتنە بەردەوامەكان بەشدارن بۆ چەسپاندنی پەیوەندییەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵ و حكومەتی هەرێم و پێشخستنی ئەو هەوڵانەی كە دەدرێن بۆ چارەسەركردنی كێشەهەڵپەسێردراوەكانی تر.
بارزانی ڕۆڵ و هەوڵەكانی سەرۆك كۆماری لە گەیشتن بە ڕێككەوتن لەسەر پرسی مووچە و هەوڵی بەردەوامی بۆ نزیككردنەوەی دیدگاكانی نێوان هێزە سیاسییەكان بەرز نرخاند، جەختیكردەوە گرنگی بەرزكردنەوەی هاریكاری و هەماهەنگی لەنێوان هەموو هێزە سیاسییەكان بۆ پاراستنی ئاسایش و سەقامگیری لە وڵاتدا و پشتگیریكردن لە هەوڵەكانی بیناسازی و ئاوەدانكردنەوە و جێبەجێكردنی بەرنامەی وەزاری حكومەتی فیدراڵی بە شێوەیەك كە دادپەروەری كۆمەڵایەتی بەدەستبهێنێت.
جوڵەی گەورە و كۆدەنگی نەتەوەیی
ئەندامێك و كادیرێكی پێشكەوتوو لە یەكێتی نیشتمانی كوردستان مەحمود خۆشناو بە ئاژانسی هەواڵی عێراقی (INA)ی ڕاگەیاند: جوڵەیەكی گەورە لە نێوان بەغدا و هەولێر هەیە بۆ چارەسەركردنی كێشەی مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینان لە هەرێمی كوردستان، و كۆدەنگییەكی نیشتمانی لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدراڵی هەیە، جا ئیداری بێت یان سیاسی بۆ یەكجارەكی و بۆ هەمیشە ئەم دۆسیە چارەسەر بكرێت.
خۆشناو دەشڵێت : بڕیارەكەی دادگای باڵای فیدراڵی هەموو گومانێكی لابرد و دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان و لە بەغدای پابەند كرد بە خۆجێیكردنی مووچەی فەرمانبەران و دابەشكردنی مووچە لە ماوەی یاسایی هەموو مانگێك بەسەر سەرجەم فەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێم، هاوشێوەی هاوتاكانیان لە پارێزگاكانی تری عێراق، جەختیشی لەوە كردەوە كە بڕیارەكە دادگای فیدراڵی بڕیارێكی مێژوویی دا كە باسی ئەو بابەتەی كرد و چەندین كێشە زۆری  چارەسەر كرد كە پەیوەندییان بە یاسای بودجە و هەناردەكردن و بەرهەمهێنانی نەوتەوە هەبوو، یان تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت .
جەختیشی كردەوە كە هەموو سەركردە سیاسییەكانی بەغدا و هەولێر لەگەڵ چارەسەركردنی ئەم قەیرانە بوون، چونكە درێژكردنەوەی كۆمەڵایەتی و ڕەهەندێكی نیشتمانیی هەیە، هیوای خۆی دەربڕی كە بڕیارەكەی دادگای باڵای فیدراڵی بەردەوام بێت لە جێبەجێكردن.
پشتگیری لە ڕێكارەكانی دادگای فیدراڵی
خۆشناو لە درێژەی قسەكانیدا وتی: پشتیوانی ئەو ڕێكارە یاسایی و دەستوورییانە دەكەین كە دادگای فیدراڵی پەیڕەوی لێدەكات و هێزە سیاسییەكان پەیڕەوی لێدەكەن، ئاماژەی بەوەشكرد:جۆری چارەسەر ئەوەیە كە مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینان بە تەواوی لە بەغداوە خەرج بكرێت و لەپشكی هەرێمی لێببڕێت لە بودجەی فیدراڵی.
ئاماژەی بەوەشكرد : بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی دەسەڵات پابەند دەكات، جا بگەنە جێبەجێكردنی یاسای بودجە یان نا، دەبێت چارەسەرێك هەبێت بۆ دۆسیەی فەرمانبەران و خانەنشینان، جەختیشی لەوە كردەوە كە نیازێكی باش لە هەردوو لایەنەوە هەیە كە ڕەنگە ئاسانكاری بۆ پرۆسەی مامەڵەكردن لەگەڵ دۆسیەكانی تر و كردنەوەی دەرگاكان بۆ چارەسەركردنی ناكۆكییەكانی تر كە فشارەكان كەمدەكاتەوە لە هەرێم و بەغدا.
سوپاس بۆ سەرۆك وەزیرانی فیدراڵی
خۆشناو سوپاس و پێزانینی خۆی بۆ سەرۆك وەزیرانی ئەنجوومەنی فیدراڵی محەمەد شیاع سودانی، هێزەكانی هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت، چوارچێوەی هەماهەنگی، و سەركردە سیاسییەكانی هەرێم كە چوونەتە بەغدا و بەرەو بەغدا ڕۆیشتن بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێك بۆ ئەوەی چارەسەری بۆ بدۆزنەوە قەیرانەكە بە شێوەیەك كە لەگەڵ هاوڵاتی عێراقیدا بگونجێت.
ئاماژەی بەوەشكرد : پرسی داهاتی نەوت و غەیرە نەوت، هەناردەكردنی نەوت، و یەكلاكردنەوەی پشكی هەرێم جیاكرایەوە لە پرسی مووچەی فەرمانبەران، بەڵام هێشتا ناكۆكییەكە ماوەتەوە و هەردو لایەنەكە هێشتا بەدوای چارەسەردا دەگەڕێن، بەڵام ئەو پرسە لە مووچەی فەرمانبەران دوای بڕیارە دەستورییەكەی دادگای فیدراڵی كۆتایی هات، و دەبێت هەموو دەسەڵاتداران پابەندی بڕیارەكە بن و دواتر دەستبكەن بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی دیكەی پەیوەست بە دیوەكەی تری بودجە.
شاندی هەرێم لە بەغدا...ئەنجامی ئەرێنی
لای خۆیەوە مامۆستای زانكۆ و شارەزای بواری نەوت كۆڤەند شێروانی بە ئاژانسی هەواڵی عێراقی (INA)ی ڕاگەیاند: دوێنێ شاندێكی حكومەتی هەرێمی كوردستان سەردانی بەغدای پایتەختی كرد و دوای چەند خولێك لە دانوستان لەسەر بابەتەكانی پەیوەست بە لیستی مووچە ، بەتایبەتی سەبارەت بە لیستەكانی ناوی پێشمەرگە و هێزە ئەمنییەكان و هەندێك بابەتی تری تەكنیكی، ئەم لیستانە پەسەند كراون، و بەمجۆرە مووچەی سەرجەم فەرمانبەران و خانەنشینان بۆ مانگی ئازاری ڕابردوو دەنێردرێت، و بڕە پارەكان لە ڕاستیدا گواستراونەتەوە و ئەمڕۆ گەیشتوونەتە حسابی حكومەتی هەرێمی كوردستان.
شێروانی گوتیشی : هیچ وردەكارییەكی گەورە لە بەیاننامەكەی حكومەتی هەرێمدا نەبووە، بەڵام سەرۆكی حكومەتی هەرێم مەسرور بارزانی سوپاسی سەرۆك وەزیران محەمەد شیاع سودانی كرد، بۆ هەوڵەكانی بۆ چارەسەركردنی كێشەی مووچە، لە كاتێكدا هیچ ئاماژەیەك نییە بۆ چارەسەركردنی كێشەی مووچە كە چارەسەرەكە كۆتاییە یان مووچە دەدرێت تا كێشەكە چارەسەر مووچە چارەسەر دەكرێـت یان كۆتایی بەپرسی كێشە خۆجێكردن دێت.
كێشەی تەكنیكی
دووپاتیشی كردەوە : لێكتێگەیشتنی گەورە لە نێوان حكومەتی فیدراڵی و حكومەتی هەرێمی كوردستان هەیە سەبارەت بە چارەسەركردنی پرسی مووچە، چونكە نوێنەرایەتی لایەنێكی ئەخلاقی و مرۆیی دەكات و پابەندبوونێكی نیشتمانیی حكومەتی فیدراڵی بەرامبەر بە سەرجەم فەرمانبەران و هاووڵاتیانی عێراق بە كوردستانیشەوە.
ناوبراو لە درێژەی قسەكانیدا وتی: كێشەیەكی تەكنیكی پەیوەست بە (چارەسەركردن) سەبارەت بە پرسی خۆجێكردن ماوەتەوە، ئایا خۆجێكردن لەو بانكانەدا ڕوودەدات كە لق و فەرمانگەیان لە عێراقی فیدراڵی هەیە و لقیان لە هەرێمی كوردستان نییە، یان بە حسابی بانكی كە حكومەتی هەرێم دەستی كرد بە ڕێكخستنی لە دەوروبەری 6 بانك لە كوردستان.
ئاماژەی بۆ ئەوەش كرد : بەشێكی زۆر لە فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان هەژماری بانكییان تۆمار كردەوە، كە حكومەتی هەرێم نزیكەی كەمتر لە ساڵێك لەمەوبەر دەستی پێكرد و ئەو بانكانە مۆڵەتیان لەلایەن بانكی ناوەندی عێراقەوە هەیە و لەلایەن وەزارەتی داراییەوە باوەڕپێكراون بۆ ئەوەی ببنە فرۆشگاكانی گەیاندنی مووچە، هاوشێوەی بانكەكانی دیكەی بەغدا.
ئاماژەی بەوەشكرد : هیچ وردەكارییەكی دیكە لە بەیاننامە فەرمییەكان سەبارەت بە پرسی داهاتە نانەوتییەكان و چۆنیەتی خەمڵاندنیان، یان پشكی هەرێم لە بودجەدا نەبووە، كە ئەمەش كێشەدارە چونكە وەك لە یاسای بودجەدا هاتووە و ئەوە هەیە لە خەرجییە ڕاستەقینەكانەوە حیسابی بۆ دەكرێت و نەك لە كۆی بەهای بودجە، هەربۆیە ئەم ڕێژەیە تایبەتە زۆر كەمتر دەبێت لەوەی پێشبینی دەكرێت كە پێدەچێت بەس نەبێت بۆ پێدانی مووچە.
ڕوونیشیكردەوە : ئەو بابەتانەی پەیوەستن بە پرسی حیسابكردن لە بودجەدا لە خەرجییە ڕاستەقینەكانەوە پێویستیان بە هەمواركردنەوەی یاسای بودجە هەیە بۆ ئەوەی دادپەروەرتر و قبوڵكراوتر بێت لە بەرامبەر شایستەییەكانی هەرێم بەپێی ڕێژەی دیاریكراوی 12.6%
كۆدەنگی سیاسی
سەبارەت بە شارەزای ئابوری باسم ئەنتوان ناوبراو بە ئاژانسی هەواڵی عێراقی (INA)ی ڕاگەیاند: پرسی مووچەی فەرمانبەران لە هەرێمی كوردستان لە ڕێگایە بۆ چارەسەركردن و بەدەستهێنانی ئەنجامی باشتر ئەگەر نیەتی باش هەبێت و پەنا بۆ  پسپۆڕی  ئابووریناسان و پسپۆڕانی یاسایی ببات بۆ دۆزینەوەی چارەسەری گونجاو.
ئەنتوان جەختی لەوە كردەوە كە كۆدەنگی سیاسی پرسێكی بنەڕەتییە كە دەتوانێت زۆرێك لە كێشە ئاڵۆزەكان چارەسەر بكات كە ساڵانێكە هەڵپەسێردراون، جەختی لەوە كردەوە كە پێویستی ئەوەی فەرمانبەر لە ناوچەكەدا باجی جیاوازییە سیاسییەكانی نێوان كوتلە سیاسییەكان نەدات، و نەخێر بۆ ئەوەی ببێتە قوربانی، بەڵكو زیاتر توخمێك بیت لە چارەسەركردنی كێشەكان و دۆزینەوەی چارەسەرەكاندا و ڕێگای دروست بۆ بەدەستهێنانی ئەنجامە سەرسوڕهێنەرەكان.
ئاماژەی بەوەشكرد : پێویستی یەكگرتوویی هەڵوێستی هەرێم لەلایەن لایەنە سیاسییەكانەوە، و بۆ ئەوەی ئەوان بەشێك بن لە چارەسەر نەك بەشێك لە كێشەكە، بۆ گەیشتن بە كۆدەنگی لە لایەنەكانی دیكە، وەك كێشەی نەوت و داهاتی نەوتی نێوان هەردوولا و پێویستی چارەسەركردنی كێشەی هەناردەكردنی نەوت و وەرگرتنی مووچە و یەكلاییكردنەوەی دروستی ئەم پرۆسەیە.