(INA) لەگەڵ سەرۆکی دادگای فیدراڵی باس له‌پرسی هەڵبژاردنی سەرۆکی پەرلەمان و یەکلاکردنەوەی مووچەی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم و دەسەڵاتەکانی دادگا ده‌كات
بەدواداچوون و ڕاپۆرت
- 5-03-2024, 12:48
به‌غداـ INA
ئەمڕۆ سێشەممە، سەرۆکی دادگای باڵای فیدراڵی، دادوەر جاسم ئەلعومه‌یری، ئەگەری بەردەوامبوونی دانیشتنەکەی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران پشتڕاستکردەوە سەرەڕای تۆمارکردنی سکاڵای یاسایی لەسەر دانیشتنەکە. وروونیشكرده‌وه كه فه‌رمانگه لاوه‌كییه‌كان له هەرێم دەتوانن هەماهەنگی بکەن بۆ یەکلاییکردنەوەی مووچەی فەرمانبەرەکانیان، ئاماژەی بەوەشکرد کە دەستوور دادگاکەی دامەزراندووە و دەسەڵاتەکانی بەپێی ماددەی ٩٣ی ئەو دیاریکردووە.
عومه‌یری لە چاوپێکەوتنێکیدا لەگەڵ ئاژانسی هەواڵی عێراقی (INA)، ڕایگەیاند" دانه‌رشتنی یاسای ئەنجومەنی فیدراڵی، کە دەستوور به‌پێویستی كردووه كه‌هه‌ردوو باڵی دەسەڵاتی یاسادانان بێت، بە كه‌مكوری و وەڵامنەدانەوە ئەوەی دەستوور دەیەوێت داده‌نرێت.
ئاماژەی بەوەشکرد" ئەنجومەنی نوێنەران بە چەند پێوەرێک پشت بە کارەکانی دەبەستێت، لەوانە ئەوانەی پەیوەندییان بە ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانەوە هەیە، کە نوێنەرایەتی گەلی عێراق دەکەن لە باکوورەوە بۆ باشوور، کە ئەمەش خۆی له‌خۆیدا نوێنەرایەتی پرەنسیپ و بەهاکانی گەلی عێراق ده‌كات، ئاماژەی بەوەشکرد" چوارچێوەی دووەم کە ئەنجومەنی نوێنەران تێدا کاردەکات، یاسادانانی یاسا فیدراڵیەکانە، لەکاتێکدا ئەنجوومەنی نوێنەران لە چوارچێوەی سێیەمدا کاردەکات، کە دەسەڵاتی جێبەجێکار لێیەوە لەدایک دەبێت، لەکاتێکدا ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌ران ڕۆڵی خۆی لە چوارچێوەی چوارەمدا دەگێڕێت، کە ئه‌ویش چاودێریکردنی دەسەڵاتی جێبەجێکاره.
هه‌روه‌ها روونیكرده‌وه كه‌گەلی عێراق قوربانییەکی گەورەی دا بۆ ئەوەی بگاتە ئەو قۆناغەی کە دەوڵەت لەسەر بناغە دیموکراسیەکان و هاوڵاتیبوونی دروست بنیات بنرێت، ودەستووری عێراق دیاره بە دیاركردنی دەسەڵاتە فیدراڵیەکان و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی و ماف و ئازادیه گشتیه‌كانی گه‌لی عێراق، هەروەها دەسەڵاتە تایبەتەکانی دەسەڵاتی فیدراڵی و نارێكخروا به هەرێم.
ئەلعومه‌یری جەختی لەپێویستی تەواوکردنی دەستەی سەرۆکایەتی پەرلەمان لە ڕوانگەی دەستوورییەوە و هەڵبژاردنی سەرۆکێکی نوێ بۆ جێگرتنەوەی سەرۆکی پێشوو کردەوە، ئاشکراشی کرد کەهەڵبژاردنی سەرۆکی نوێی پەرلەمان پەیوەست نییە بە تۆمارکردنی سکاڵایەک لەبەردەم دادگای فیدراڵی یان نا، بەو پێیەی ئەم پرسه دەگەڕێتەوە بۆ ئاسۆ و چوارچێوەی لایەنە سیاسییەکان و هەڵنەبژاردنی سەرۆکی پەرلەمان بە مانای ڕاگرتنی کارەکانی نییە، بەڵکو وەک هەمیشە بەردەوام دەبێت تا سەرۆکێکی نوێ هەڵدەبژێردرێت.
هه‌روه‌ها وتی " ئەو سكاڵانامه‌ی کە ئاراستەی دادگای فیدراڵی کراوە پەیوەندی بە دانیشتنی هەڵبژاردنی سەرۆکی پەرلەمانەوە هەیە، دادگا بەپێی دەستوور لێکۆڵینەوەی بۆ دەکات، بەڵام بە لەبەرچاوگرتنی ئەوە مانای ئەوە نییە کە ناتوانرێت سەرۆکی نوێی پەرلەمان هەڵبژێردرێت، پەرلەمان ده‌توانێت به‌رده‌وام بێت له‌سه‌ر پرۆسەی هەڵبژاردنی سه‌رۆكێكی نوێ.
ئاماژەی بەوەشکرد " پرسی دووبارە کاندیدکردنەوەی شەعلان کەریم بۆ سەرۆکایەتی پەرلەمان پەیوەستە بەوەی ئەو لایەنانەی کە کاندیدیان کردووە بڕیاری لەسەر دەده‌ن، سەبارەت بە کۆتاییهێنان بە ئەندامێتی، دادگا لەو کاتەی کە بۆی دیاری کراوە، تاوتوێی ئه‌م پرسه دەکات".
پرسی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم
هێمای بۆ ئەوەش کرد بڕیاری دادگای فیدراڵی کە دەرچووە و سەرۆکی حکومەتی فیدراڵی و سەرۆکی حکومەتی هەرێمی پابەند کردووه بە یەکلاکردنەوەی مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینان و سودمەندانی بیمه‌ی کۆمەڵایەتی لەگەڵ بانکەکانی حکومەتی فیدراڵی و لێبڕینی لە به‌شه بودجه‌ی هەرێم كه‌وه‌كو پشکێک لە یاسای بودجەدا دیاری کراوە.
لە درێژەی قسەکانیدا راگه‌یاند" ئەو سێگمێنتانەی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی دەیانگرێتەوە سەلماندوویانە کە مووچەی مانگانەیان بە شێوەیەکی ڕێکوپێک و لە کاتی خۆیدا وەرنەگرتووە، بۆیە کێشە لە نێوان حکومەتی فیدراڵی و هەرێم بەهۆی جێبەجێنەکردنی بڕگەکانی بودجە، هۆکاری سەرەکی بێبەشکردنی هاوڵاتیانی هەرێمه لە مووچەی مانگانەیان، ودادگای فیدراڵی لە مەنتقی بڕیارەکەیدا ئاماژەی بەوە کردووە کە لایه‌نی په‌یوه‌ندیدار هەماهەنگی بكات نێوان وەزارەتی دارایی فیدراڵی و وەزارەتی دارایی هەرێم كه دارایی هەرێمه، بەڵام ئەگەر وەزارەتی دارایی لە هەرێم ناڕەزایی دەرببڕێت بەرامبەر بە جێبەجێکردنی ئەو بڕیارەی پێشتر باسکراوە، له‌و كاته فه‌رمانگه لاوەکییەکان ده‌توانن هه‌ماهه‌نگی لەگەڵ وەزارەتی دارایی فیدراڵ لە حکومەتدا بکەن وڕاستەوخۆ ئه‌م بڕیاره جێبه‌جێ بكه‌ن.
جەختیشی لەوە کردەوە کە عێراق لە ژێر سیستەمی پەرلەمانیدا، بە دوای بنیاتنانی دامودەزگا دیموکراسیەکان و چەسپاندنی بنەماکانی دیموکراسی وه‌یه، و دیموکراسیه‌ت لە عێراقدا لەسەر دوو پایەی بنچینەیی دامەزراوە، یەکەمیان ئالوگۆڕی دەسەڵات و دووەمیان ئالوگۆڕی سامان، بەو پێیەی گواستنەوەی دەسەڵات بەبێ گواستنەوەی سامان ڕووبەڕووی زیانێکی گەورە دەبێتەوە بۆ گەلی عێراق، ئەگەر سامان ئاڵوگۆڕ بکرێت بەبێ ئەوەی دەسەڵات بگوازرێتەوە، ڕووبەڕووی ستەمێکی گەورە دەبینەوە.
سه‌رۆكی دادگای فیدراڵی ڕایگەیاند" بناغەکانی پرۆسەی دیموکراسی بریتین لە گواستنەوەی ئاشتیانەی دەسەڵات لە ڕێگەی دامەزراوە دیموکراسی و دەستوورییەکان کە لە دەستووردا هاتووە، و سووڕانەوەی سامان لە نێوان ئەندامانی کۆمەڵگادا، ئاماژەی بەوەشکرد کە مادەی ١١١ی دەستوور دیار ده‌كات كه نەوت و غاز موڵکی هەموو گەلی عێراقە و ده‌بێت به‌رهه‌می سامانی نەوت و گاز یان سەرچاوەی تر بۆ هەموو گەلی عێراق بێت.
جەختیشی لەوە کردەوە" ناکرێ فەرمانبەرێک لە ناوەند و باشوور مووچەی مانگانەی خۆی لە کاتی خۆیدا وەربگرێت و هەموو پێداویستییەکانی خێزانەکەی دابین بکات، لەکاتێکدا فەرمانبەرێکی دیکە لە هەرێمی کوردستان لەوە بێبەشە بێت، وبەم ڕێبازە یەکسانی بەدی نایەت و ئەمەش دەبێتە هۆی پێشێلکردنی دەستوور.
هه‌روه‌ها راگه‌یاند" پێویستە پڕۆسەی سیاسی لە عێراقدا بەپێی پرەنسیپی یەکسانی بەپێی مادەی ١٤ی دەستوور بنیات بنرێت، بەبێ گوێدان به‌لایه‌نی نەتەوەیی و تائیفی، و ئەو بنەما بنەڕەتیانەی کە دەستوور لەسەری بنیات نراوە و پرۆسەی دیموکراسی پشتی پێ ده‌به‌ستێت بریتیه له بنەمای یەکسانی لەبەردەم یاسادا و یەکسانی لە ماف و ئەرکەکاندا.
جەختیشیکردەوە كه‌گرنگه حکومەتی فیدراڵی بەگوێرەی ئەوەی لە بڕیاری جێبەجێکردنی سەرجەم بڕگەکانی بڕیارەکەی پێشوودا هاتووە كار بكات، چونكه ئه‌و بڕیارانەی كه‌لەلایەن دادگای فیدراڵیەوە دەرچووە و بەپێی ماددەی 94ی دەستوور و مادەی 5ی یاسای دادگای فیدراڵی، ده‌بێ هەموو دەسەڵاته‌كان پێگیری پێوه بكه‌ن.
دادگای دەستووری
ڕوونیشیکردەوە" دادگای دەستوری بەپێی بڕگەکانی ماددەی 92ی دەستوور دامەزراوە، کە تێیدا هاتووە دادگای فیدراڵی دەزگایەکی دادوەری سەربەخۆیە لەڕووی دارایی و کارگێڕییەوە، هەروەها بەپێی یاسای هەموار کراوی دادگای فیدراڵی ژمارە 30ی ساڵی 2005 دامەزراوە، و ئاماژە بەوەش دەکات کە دەستوور ئەم دادگایەی دامەزراندووە و دەسەڵاتەکانی بە پێی مادەی ٩٣ی دیاری کردووە، هەر بۆیە دامەزراندنی دادگاکە لە جێبەجێکردنی دەقێکی دەستوریدا هاتووە، بۆیه دادگاکە دەستووریبوونی بە خۆی دەدات.
دەقه دەستووریه‌كان سەبارەت بە هەرێمەکان
ئەلعومه‌یری ڕایگەیاند" مادەی ١١٩ی دەستوور مافی پێکهێنانی هەرێمێکی بە هەر پارێزگایێک یان زیاتر داوە لەسەر بنەمای داواکارییەک بۆ ڕیفراندۆم کە پێشکەش کراوە بە دوو شێوە: یەکەمیان، پێشکەشکردنی داواکارییەک لە سێیەکی ئەندامانی لە هەریەک لە ئەنجومەنی پارێزگاکان کە دەیانەوێت هەرێمێک پێکبهێنن، دووەمیان: پێشکەشکردنی داواکارییەک لە دەهەمی دەنگدەرانی هەر پارێزگایەک کە هەوڵی پێکهێنانی هەرێم بدەن.
ئاماژەی بەوەشکرد" بۆیە پێکهێنانی هەرێمەکان مافێکی دەستوورییە بۆ هەموو پارێزگایێک، جا ئەو پارێزگارە سەر بە هەرێم بێت یان لە دەرەوەی هەرێم، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە سیستەمی فیدراڵی لە کۆماری عێراق لە پایتەخت و هەرێم و پارێزگایێک پێکدێت، لامەرکەزی و ئیدارەی ناوخۆیی، ئاماژە بەوە دەکات کە بەپێی مادەی ١١٧ی دەستوور، دەستووری عێراق پەسەند کراوە لەگەڵ چوونە بواری جێبەجێکردنیه‌وه، هەرێمی کوردستان و دەسەڵاتە هەبووەکانی بە هەرێمێکی فیدراڵی دادەنراوه.
سه‌رۆكی دادگای فیدراڵی راگه‌یاند "بەپێی مادەی ١٢١، دەستوور مافی بەکارهێنانی دەسەڵاتی یاسادانان، جێبەجێکار، و دادوەریی بەهەرێم داوە بەپێی بڕگەکانی دەستوور، جگە لەو ئیستسنایە تایبەتانەی کە بۆ دەسەڵاتە فیدراڵیەکان دابینکراون. بۆیە دەستوور مافی بەکارهێنانی دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەرییان پێداوە، دەستووری کۆماری عێراق مافی پێکهێنانی هەرێمێکی بەخشی بە هەموو پارێزگایەک و زیاتریش بەپێی ئەوەی لە بڕگەی یەکەم و دووەمی مادەی ١٢١ی دەستووردا هاتووە”.
هێمای بۆ ئەوەش کرد کەدەستوور بەهەمان شێوە هەرێمی کوردستانی وەک هەرێمێکی فیدراڵی بە هەموو دەسەڵاتە هەبووەکانیەوە ناساندووە، و هەرێمی کوردستان مافی هەموارکردنەوەی جێبەجێکردنی یاسای فیدراڵی لە هەرێمدا هه‌یه به‌ڵام هەموارکردنەوەی یاساکە نابێت ئەگەر دژایەتی یان ناکۆکی لە نێوان یاسای فیدراڵی و یاسای هەرێم سەبارەت بە پرسێک کە ناچێتە چوارچێوەی دەسەڵاتە تایبەتەکانی دەسەڵاتی فیدراڵی هه‌بێت.”
جەختیشی کردەوە" كه‌ئامانج لەوه‌ی لە دەستووردا هاتووە، یەکەم: بنیاتنانی سیستمێکی دیموکراسییە لەسەر بنەمای پرەنسیپی سەروەری یاسا و خەڵک سەرچاوەی دەسەڵاتەکانە، کە بە دەنگدانی ڕاستەوخۆی نهێنی پیادە دەکرێن، لە کاتێکدا ئامانجی دووەمی دەستوور گەیشتن بە پرەنسیپی گواستنەوەی ئاشتیانەی دەسەڵاتە، ئامانجی سێیەمی دەستووریش پاراستنی ماف و ئازادییە گشتیەکانه بۆ هەموو گەلی عێراق بە شێوەیەک کە دەستەبەرکردنی بەدیهێنانی یەکسانی، دەرفەتی یەکسان، و دابەشکردنی دادپەروەرانەی سەروەت و سامانی وڵات، واتە گەیشتن بە پرەنسیپی دادپەروەری کۆمەڵایەتی لە دابەشکردنی سامانی وڵاتدا.
لە درێژەی قسەکانیدا وتی: بۆیە ئەگەر ئەو پرەنسیپانە بوونیان نەبێت، ڕووبەڕووی پێشێلکردنی دەستوور دەبینەوە، چونکە ئەو بنەمایەی كه‌دەستووری لەسەری دانراوه، گەیشتن بە بەرژەوەندی باڵای گەل و نیشتیمانه، و ئەم بەرژەوەندییە دەکەوێتە بنیاتنانی سیستەمێکی دیموکراسی لەسەر بناغە تەندروستەکان کە تێیدا سەروەری هی گەلە، و خەڵک بە سەرچاوەی دەسەڵات دادەنرێت، بە ئەنجامدانی هەڵبژاردنێکی ئازاد و دادپەروەرانە کە گەرەنتی بەشداریکردنی هەمووان بکات، و دڵنیابوون لەوەی کە هەموو ژن و پیاوی عێراق چێژیان لێ وەربگرێت و هەموو مافە مەدەنی و سیاسییەکان، لەوانەش مافی دەنگدان و هەڵبژاردن و کاندیدبوون ده‌سته‌به‌ر بكرێن.
هه‌روه‌ها روونیكرده‌وه" كه‌نەبوونی دادپەروەری کۆمەڵایەتی، نەبوونی دابەشکردنی دادپەروەرانەی سەروەت و سامان، و نەبوونی پرەنسیپی دەرفەتی یەکسان بۆ هەموویان، بە پێشێلکارییەکی گەورەی دەستوور و ڕووخاندنی پرۆسەی سیاسی دادەنرێت، چونكه ئەمە گونجاو نییه لەگەڵ بنەما دروستەکان بۆ بنیاتنانی سیستەمێکی دیموکراسی لەسەر بنەمای بەشداریکردنی هەمووان لە بەڕێوەبردنی کاروباری وڵاتدا ناگونجێت.
هەواڵی پەیوەندیدار
INA دۆسێی حەواڵەی دارایی بۆ هەرێمی كوردستان و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لە عێراق دەكاتەوە
- بەدواداچوون و ڕاپۆرت
- 07:03
