دادگای فیدراڵی 6 بنه‌ما دیار ده‌كات كه‌بڕیاره‌كانی پێی ده‌به‌ستێت.. یه‌كێك له‌وانه‌ پاراستنی سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەریه‌

به‌غدا-INA

ئەمڕۆ سێشەممە، دادگای باڵای فیدراڵی6 بنه‌مایی بنەڕەتی دەستنیشانکرد کە بڕیارەکانی لەسەر بنیات دەنێت و لە کاتێکدا ئاماژەی بەوەدا کە لەنێویاندا پاراستنی سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەرییە و لادان لە ڕێڕەوی حوکمڕانی دادپەروەرانە لە بڕیارەکەدا، جەختی لەوە کردەوە کە بەکارهێنانی پەرلەمان بە ئاراستەیەک کە خزمەت بە گەل و میللەت نەکات، لادانێکە لە پرۆسەی دیموکراسی لە ڕێبازە ڕاستەکەی. 

بنەماکانی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی

سەرۆکی دادگای فیدراڵی، جاسم محمد عەبود، بە ئاژانسی هەواڵی عێراقی (INA)ی ڕاگەیاند: دادگای باڵای فیدراڵی بۆ دادپەروەریی بڕیارەکانی پشت به‌ گەلی عێراق ده‌به‌ستێت، و دەبێت بگەڕێتەوە بۆ گه‌ل بۆ ئەوەی ڕوونبکاتەوە کە ئایا ئەو بڕیارانە دادپەروەرانەن یان ناڕەوان، ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە "دادوەری عێراقی چ لە دادگادا فیدراڵی بێت یان له‌شوێنی تر، بڕیارەکەی بەناوی گه‌له‌وه‌ دەردەکات، و بە ناوی بەرژەوەندی لایەنێکی دیاریکراو، نەتەوەیەکی دیاریکراو، حوکم نادات، یان گروپێک لە کۆمەڵگا.”

هه‌روه‌ها گرنگترین بنه‌ماکان کە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لە بڕیارەکانیدا پشتی پێدەبەستین بریتین لە:

1- بەرژەوەندی باڵای گەل لە ڕێگەی پاراستنی ماف و ئازادییە گشتییەکان و قوربانینەکردنیان کە لە دەستووری عێراقی ساڵی 2005 لە مادەی 14 تا مادەی 46 ئاماژەی پێکراوە، نەپاراستنی ئەو ماف و ئازادیانە كه‌واته‌ نه‌بنیاتنانی دامەزراوە  دیموکراسیه‌كانی راست ودروست کە ببنه‌ هۆی بنیاتنانی سیستەمێکی پەرلەمانیی دیموکراسی دروست.

2- پاراستنی یەکگرتوویی و یەکپارچەیی و سەربەخۆیی عێراق و سیستمە دیموکراسییە فیدراڵییەکەی، بە پشت بەستن بە بڕگەکانی مادەی یەکەمی دەستووری عێراق، کە سیستمی حوکمڕانی لە عێراقدا وەک کۆمارێکی یەکگرتووی دیموکراسی و پەرلەمانیی وەسف کردووە و کە ئەم دەستوورە زامنی یەکێتی عێراقە، و لەسەر بنەمای بڕگەکانی مادەی ١٠٩ی دەستووری عێراق کە هەموو دەسەڵاتە فیدراڵیەکانی پابەند کردووە، بۆ پاراستنی یەکێتی و سەروەری و سەلامەتی و سیستەمی دیموکراسی فیدراڵی عێراق.

3- پاراستنی سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری بەپێی ئەوەی لە مادەکانی 87 و 88 و 89 و 92 و 93ی دەستووردا هاتووە و ڕێگەنەدان بە پێشێلکردنی سەربەخۆیی لەلایەن هیچ لایەنێکی دەرەکی یان ناوخۆییەوە، و هەموو ئەو وڵاتانەی بانگەشەی ئەوە دەکەن کە ئەوان پێشکەوتنی گەورەیان لە سیستەمی دیموکراسیدا بەدەستهێناوە، و مافەکانی مرۆڤ پارێزراوه‌ ، پێوسته‌ بنەمای سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری لە عێراقدا لەبەرچاو بگرن.

4- نەبه‌زاندنی سنووری بنەماکانی دادپەروەری و بەها دادوەرییەکان کە دادوەری عێراقی بە درێژایی ماوەی کارکردنی لە دەسەڵاتی دادوەریدا دامەزراندووە، بەو پێیەی دادوەرەکانی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق مێژوویەکی دوورودرێژیان لە دەسەڵاتی دادوەریدا هەیە، هەروەها دادوەرییان هەیە ئەوان بنەما و بەها دادوەرییەکانیان دامەزراندووە کە ناتوانرێت چاوپۆشییان لێ بکرێت کاتێک بەڵگەی پێویست بۆ بڕیارێک لەبەردەستدایە بە بانگەوازکردن بەم ئاراستەیە یان ئەو ئاراستەیە، وەک چۆن هیچ دادوەرێک لە جیهاندا ناتوانێت لە دادپەروەری لابدات ئەگەر بەڵگەی پێویست هەبێت وبەردەست بێت بۆ ده‌ركردنی بڕیار، و تێپەڕین لەوە نوێنەرایەتی پێشێلکردنی بنەماکانی دادپەروەری و بەها دادوەرییە دروستەکان دەکات.

5- پاراستنی جێبەجێکردنی راست و دروستی دەستوور و یاسا بە شێوەیەک کە بەرژەوەندی گەل و یەکێتی نەتەوەیی زامن بکات، وەک چۆن گەل، بە هەموو پێکهاتە و مەزهەبەکانیەوە، بڕیاری داوە، بە پێی دەستووری کۆمار لە عێراق، بە ئازادی و هەڵبژاردنی خۆیان، بۆ خۆیان یەکبگرن، و سیستەمی بەها و ئایدیاڵە مرۆییە بەرزەکان پڕبکەنەوە لە پەیامەکانی ئاسمان و پێشهاتەکانی زانست و شارستانییەتی مرۆیی، و ئەم دەستوورە یەکێتی عێراق دەپارێزێت لە گه‌ل و خاک و سەروەری، جەختی لەوە کردەوە کە “دەستوور موڵکی حزبێک، قەوارەیەک، یان نەتەوەیەک نییە، بەڵکو بۆ گەلی عێراق بە هەموو پێکهاتەکانییەوە بەدیهاتووە، لە جێی ئەو دەستوورە لە ئەنجامی ڕژێمێکی تاڵ کە لە ڕێگەیەوە گەلی عێراق قوربانییەکی گەورەی دا، و پێویستە جێبەجێکردنی راست و دروستی دەستووری عێراق بپارێزرێت كه‌ئه‌مه‌ش یەکێکە لە بنه‌ما گرنگەکانی کارەکانی دادگا. 

6- هەموو کەسێک بە دادوەرەکانیشەوە لە ڕێگەی کارەکانییەوە بەتایبەت کە حوکمەکانیان بەناوی گەلەوە دەردەچن، پێویستە خوێنی شەهیدانی عێراق بپارێزن و ڕێگە نەدەن ئەو خوێنە بقۆزرێتەوە بۆ گەیشتن بە بەرژەوەندییە شەخسییەکانی ئەم یان ئەو لایەنە، چونكه‌ ئه‌و خوێنە بۆ بنیاتنانی عێراقێك بۆ هەموو عێراقییەکان  رژاوه‌ (وەک هەژاران، کەمدەرامەتان، کرێکاران، جووتیاران، خوێندکاران، و ئەندامانی ده‌زگا ئەمنی و سەربازییەکان)، ئاماژە بەوە دەکات کە “ئەو شەهیدانەی عێراق کە گیانیان لە پێناودا بەخت کرد عێراق لە كوڕی ئەو چینانه‌ن، لە هەموو پێكهاته‌كانی کۆمەڵگای عێراقین، وەک چۆن هەموو عێراقییەکان شیعە و سوننە، عەرەب و کوردن، کە هەزارانیان قوربانیان داوه‌، و ئەگەر ئەو خوێنە نەبوایە، گەلی عێراق نەدەگەیشتە ئەو حاڵەتەی کە لە ئێستادا پێی گەیشتوون، و خوێنی شەهیدان دەبێ لە یەکگرتوویی عێراقدا بەرجەستە بکرێت وەک لە دەستووردا هاتووە، و لە یەکسانی لەبەردەم یاسادا بەپێی ئەوەی لە مادەی ١٤دا هاتووە لە دەستوور و لە گواستنەوەی ئاشتیانەی دەسەڵاتدا، و بەپێی ئەوەی لە مادەی شەشەمی دەستووردا هاتووە، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە گه‌ل سەرچاوەی دەسەڵاتەکانه‌ و شەرعیەتیان بەپێی ئەوەی لە مادەی پێنجەمی دەستووردا هاتووە ، و دەستەبەرکردنی بەشداریی هەموو عێراقییەکان لە ژیانی سیاسی و پیادەکردنی مافە سیاسییەکانیان، لەوانەش مافی دەنگدان و هەڵبژاردن و کاندیدکردن بەپێی ئەوەی لە ماددەی 20ی دەستووردا هاتووە، کە دەبێتە هۆی پاراستنی سامانی گشتی و پیرۆزی ئەو پارەیە ودەبێتە هۆی دابەشکردنی دادپەروەرانەی سەروەت و سامانی وڵات بەسەر هەموو گه‌لی عێراقدا بەپێی مادەی ٢٧/یەکەمی دەستوور، و دەبێتە هۆی دەستەبەرکردنی ئازادی ڕادەربڕین بۆ هەموو عێراقییەکان بەپێی مادەی ٣٨ی دەستوور.

سەرۆکی دادگای فیدراڵی جەختیشی کردەوە "هەموو ئەو دەستکەوتانە بە دەستووری عێراقی ساڵی 2005 و بنیاتنانی دامەزراوە دیموکراسیەکان و گەیشتن بە بەرژەوەندییەکانی گەل، بەبێ خوێنی شەهیدانی عێراق به‌دینەدەکران. بۆیە دەبێت ئەو خوێنە بپارێزین ، نەک ڕێگە بدەن بە ڕێگای نادروست یان بە شێوەیەک کە زیان بە بەرژەوەندی باڵای گەلی عێراق و میللەت بگەیەنێت." بە ئاماژەدان بەوەی "ئەو بنه‌مایانه‌ی سەرەوە دەبێت پشتی پێ ببەسترێت لەلایەن دادوەره‌وه‌ لە دادگای باڵای فیدراڵی لە بڕیارەکانیدا، و کە ئەو بڕیارانە دەبێت دادپەروەری خۆیان لە قەناعەتی گەلی عێراقەوە وەربگرن، نەک لە قەناعەتی لایەنێک یان لایەنێکی دیاریکراوەوە.

بڕیارە دەستوورییەکان دوور لە دەستوەردان

سەرۆکی دادگای فیدراڵی  ئه‌وه‌شی خسته‌روو" كه‌دادگاکە لە 9 دادوەر پێکدێت کە نوێنەرایەتی زۆربەی پارێزگاکانی عێراق دەکەن لە سەرجەم پێکهاتەکان و نەتەوەکانییەوە، بەو پێیەی زۆربەی ئەو دادوەرانەی لە دادگای فیدراڵی کاردەکەن سەرۆکی دادگا بوون، هەروەها ماوەیەکی زۆریان لە دەسەڵاتی دادوەری عێراقدا كاریان كردووه‌، کەله‌ دادگایانه‌دا بەها و بنەما دادوەرییەکان ڕەگ و ڕیشەی قووڵیان تێدا داکوتاوە و ئەم بەها و بنەمایانە بە هیچ شێوەیەک ناتوانرێت بەدەر بکرێت”.