سەید جەعفەر سەدر دووپایتكردەوە لەسەر تەواوبوونی پڕۆژەی بنیادنانی و ئیدارەی دەوڵەت

بەغدا - INA
ئەمڕۆ شەممە، كاندیدی سەرۆك وەزیران و پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو، محەمەد جەعفەر محەمەد باقر سەدر، جەختی لە تەواوكردنی پڕۆژەی بنیادنانی و ئیدارەی دەوڵەت كردەوە
 سەدر لە وتارێكدا بە ناونیشانی (داهاتووی عێراق لەنێوان ئیدارەی دەوڵەت و پرۆژەی بنیادنانیدا- بەرەو هەنگاونان لە قۆناغی دەسەڵات و بەڕێوەبردنی بۆ قۆناغی دەوڵەت و بیناكەی) كە رۆژنامەی (الصباح) بڵاوی كردۆتەوە و… دواتر ئاژانسی هەواڵی عێراقی ( وەریگرت لەوتارەكەیدا هاتووە: “دوای هەموو هەڵبژاردنێك، ڕووبەڕووی دوو شایستە دەبینەوە: یەكەمیان:  ئەوە تەواوكردنی پڕۆژەی بنیادنانی دەوڵەتە كە هێشتا تەواو نەبووە، لە دوو ڕەهەندەكەیدا: یاسایی و سیاسی ”، وتیشی: "ئەگەر مادەكانی دەستوور جێبەجێ نەكراون، و هیچ ڕێككەوتنێك نەكراوە لەسەر ئەوەی كام دەوڵەت بنیاد بنرێت، و چۆن؟ واتە ئیدارەی دەوڵەت.
ئاماژەی بەوەشكرد: هەر جارێك گرنگترین شایستە (بنیادنانی دەوڵەت) پشتگوێ دەخرێت، سەرقاڵین بە شایستەی دووەم (ئیدارەی دەوڵەت)، ئاماژەی بەوەشدا كە "یەكەم و گەورەترین شایستە تەواوكردنی پرۆژەی بنیادنانی دەوڵەتە، كە واتە . بەشداریكردنی هەموو خەڵكی میللەت، بە هەموو سپێكترۆمەكانییەوە، هێزە مەدەنییەكان و چالاكییە جۆراوجۆرەكان، لەوانەش حزبەكان، واتە كۆمەڵگەی مەدەنی.
ئاماژەی بەوەشكرد،  ئەم بابەتە دوو ڕەهەندی هەیە، كە یاسایین، كە بریتییە لە داڕشتنی بەڵگەنامەی دەستووری وڵات، كە پێناسەی سروشتی دەوڵەت و فەلسەفەی حوكمڕانی و جۆری سیستەم و ماف و ئەركەكانی نێوان فەرمانڕەوا دەكات . و فەرمانڕەوایەكان، و لە نێوان دەسەڵاتە جیاوازەكانی حوكمڕانی و پاشان قۆناغی جێبەجێكردنی دەستوور دەست پێدەكات دوای پەسەندكردنی، لەڕێگەی هەمان هێزەكانەوە.بەیەكەوە وەرگیراون، كە دەبێت بەردەوام بێت لە پرۆسەی بنیادنان و پەرەپێدان و دەستكاریكردن، بەڵكو زیاتر گۆڕانكاری، ئەگەر پێویستە، 
لە درێژەی قسەكانیدا وتی: سەبارەت بە ڕەهەندی كۆمەڵایەتی، ئەوەیە كە ئەم هێزانە مافی ئەوەیان هەیە كە چالاكانە بەشداری بكەن لە داڕشتنی سیاسەتە چارەنووسساز و زۆر گرنگەكان بۆ وڵات، لە ڕێگەی دیالۆگ و پەیوەندییەكانەوە، هەروەها لە ڕێگەی دامەزراوە فەرمی و جەماوەرییە جۆراوجۆرەكانەوە، بۆ ئەوەی هەمووان هەست بكەن ڕۆڵی ئەوان، بەڵكو ئەركی ئەوان بۆ بنیادنانی وڵاتەكەیان و دیاریكردنی بژاردەكانی و هێڵكاری داهاتووی.
جەختیشیكردەوە،  لەكاتێكدا ئێمە داوای بەدیهێنانی ئەم دوو قازانجە دەكەین، بەڵام ناتوانین تەنیا لەڕێگەی لێكتێگەیشتن یان هاوپەیمانی نێوان هێزە سیاسییەكانەوە بە بەرنامەی حكومەتی ئایندە ڕازی بین؛ بەڵكو دەبێت بەجدی بگەڕێینەوە بۆ سەرچاوەی پرۆژە بنیادنانی دەوڵەت.
سەدر لە درێژەی قسەكانیدا وتی: سەبارەت بە شایستەی دووەم، كە بەرنامەیەكە بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت لە ڕێگەی دامەزراوە جۆراوجۆرەكانییەوە: یاسادانان و دادوەری، تا دەگاتە دەسەڵاتی جێبەجێكردن، كە بە بەڕێوەبردنی حكومەت سپێردراوە، بەپێی خشتەیەكی كاتیی دیاریكراو، دەبێ لە ستراتیژی بنیادنانی دەوڵەتەوە ئیلهام وەربگرێت كە لە قۆناغی یەكەمدا، لە دوو ڕەهەندەكەیدا پێناسە كرابوو.” : یاسایی و كۆمەڵایەتی، لە هەمان كاتدا جیاوازی و فیقهی لەناو ئەم سنوورداركردنەدا بپارێزێت و لێرەدا بزووتنەوەی سیاسی دەردەكەوێت، كە لەلایەن سیاسییەوە نوێنەرایەتی دەكرێت حیزب و هێزەكان، كە بە بەرنامە و دیدگا لە كاری سیاسیدا بەشدارن، و لە دامودەزگا دەستوورییەكانی وەك پەرلەماندا ئامادەن، و دەربڕینی بەشێك لە خەڵك، بۆیە پێویستە لەگەڵ ئەم هێزانەدا لە چوارچێوەی پەیڕەوی دەستووری و كردەی سیاسیدا كاربكرێت، وەك زۆرینە، ئۆپۆزسیۆن و هاوپەیمانی و هاوشێوەكانی.
هەروەهاڕاشیگەیاند:  ئەمڕۆ وەك داوای بەدیهێنانی ئەم دوو قازانجە دەكەین، ناتوانین تەنها بە بەرنامەی حكومەتی ئایندە ڕازی بین، لەڕێگەی لێكتێگەیشتن یان هاوپەیمانی نێوان هێزە سیاسییەكان؛ عەقڵانییەت، و قبوڵكردنی لەلایەن زۆرینەی لایەنەكان. خەڵك لە ڕێگەی مەجلیسێكی هەڵبژێردراوەوە، هەروەها پێویستە گفتوگۆیەكی جددی لە نێوان گەلەكەماندا هەبێت سەبارەت بەوەی چیمان دەوێت بۆ عێراقەكەمان؟”
 وتی:" بەڵام بەداخەوە هێشتا لە جێبەجێكردنی تەواو و دروستیدا تووشی كۆسپ بووین، ئەمەش وایكرد كە بۆشاییەكانی پڕبكەینەوە یان هەندێك لە بابەتەكانی كە بەهۆی ناڕوونییەوە پیس بوون، قورس بێت، هەرچەندە ئەو بەڵگەنامەیەیە كە هەموو چەمكەكانی لەخۆگرتووە . كە دەبێت لە بنیادنانی وڵاتدا پەیڕەو بكرێت، كەواتە ئایا ئێمە بوێریمان دەبێت؟لەسەر جێبەجێكردنی دەستوور، بۆ ئەوەی بتوانین بڵێین كە ئێمە هەنگاوی یەكەممان بە ئاراستەی دروستدا ناوە، و واز لە بەفیڕۆدانی كات و پەڕینەوە لە داواكارییەكان و پابەندبوون بە داواكارییە تەسكەكانی كوتلەیی، و هەوڵدان بۆ خۆدزینەوە لە مافی پابەندبوون بە تەواوی پێیەوە؟ ".
ئاماژەی بەوەشدا: "ئەمە دەڵێم چونكە ئەم بەڵگەنامەیە تایبەتمەندیەكانی دەوڵەت بۆ ئێمە دەخاتە ڕوو: لە ڕووی سیاسی، كۆمەڵایەتی، ئابووری، ئاسایش، ماف و ئەركەكان، دەسەڵاتی ڕێكخەر و هتد. بەداخەوە ئێمە هێشتا سەرقاڵی ڕێكار و بابەتی بێ ناوەڕۆك و بێ بنەماین و بابەتەكان بەبێ ناوەڕۆك ، چونكە هێشتا نەجووڵاوە لە قۆناغی دەسەڵات و بەڕێوەبردنیەوە تا قۆناغی دەوڵەت و بنیادنانی.
سەدر جەختی لەوە كردەوە: دەبێت هەڵوێستێك هەبێت بۆ هەڵگرتنی ڕاستگۆیی خەڵك و جێبەجێكردنی دەستوور بە هەموو مادەكانییەوە و بەرەو پێشەوە بچین لە بنیادنانی دەوڵەتدا، ئێمە پێویستمان بە، بە شێوەیەكی جددی و بەردەوام، بۆ دیالۆگێكی كۆمەڵایەتی لە نێوان هەموو كۆمەڵگاكاندا هەیە هێزەكان، حیزبەكان، میدیاكان، ڕۆشنبیران، بەرە كۆمەڵایەتی و ئایینییەكان، و ڕێكخراوە ناحكومییەكان، و سەندیكا جۆراوجۆرەكانی كرێكاری خوێندكاران و پیشەیی، كۆمەڵەكانی خێزان و ژنان، مەدرەسە و دامەزراوە ئاینییەكانی دیكە، بۆ كاركردن لەسەر بلوریكردنی دیدگا هاوبەش و ڕێككەوتووەكان بۆ ئەوەی وڵات پێویستی پێیەتی، لە هەمان كاتدا جیاوازییەكان بپارێزێت، بۆ ئەوەی ڕێگری لە پرۆسەی بنیادنانی دەوڵەت نەكات، هەموو ئەمانە دەتوانرێت چارەسەر بكرێن ئەگەر نیازەكان دڵسۆز بن، و ئاراستەكان دڵسۆز بن”
هەروەها وتیشی: پێویستە زۆر وریا بین گەل لە بنیادنانی وڵاتەكەی دوور نەكەینەوە، لە پێناو رێنێسانسی نەتەوەیەك كە پێویستمانە: بەشداری هەموو خەڵك لە بنیادنانی ئەم وڵاتە؛ هەستكردن بە بەرپرسیارێتی و هەڵگرتنی متمانە؛ قوربانیدان، سەبر، كار و ماندووبوون؛ ئێمە یەكەمین ئارەقە و كات و ماندووبوونمان بۆ بنیادنانی بەسەر دەبەین، بۆیە بەبێ ئەم بەشدارییە چالاكە هیچ شتێك بەدەست ناهێنرێت، و لە بەرامبەردا پێویستمان بە ڕوونی و دەستپاكی و خۆبەخشی هەیە لەلایەن ئەو كەسانەی كە بەرپرسیارن لە حكومەت و بڕیاردەران”.
ڕاشیگەیاند: "دەبێت ڕەچاوی شایستەی دووەم بكەین: بەرنامەی بەڕێوەبردنی دەوڵەت. ئیدارەی دەوڵەت تەنها لەلایەن دەسەڵاتی جێبەجێكارەوە نەسپێردراوە. ئەو دوو دەسەڵاتە: یاسادانان و دەسەڵاتی دادوەری ڕۆڵێكی چالاك و گرنگیان تێدا هەیە. هەر بەرنامەیەكی حكومەت." پێویستی بە پەرلەمان دەبێت بۆ یاسادانان بۆ یاسا پێویستەكان كە لە دەستووردا ئاماژەیان پێكراوە، یان ئەوەی دەوڵەت پێویستی پێیەتی لە رێڕەوی كارەكانیدا، و هەر پێشێلكارییەك لە یاسا یان بەرنامەی دژە گەندەڵی، پێویستی بە دەسەڵاتێكی دادوەری بێلایەن و كارامە دەبێت بۆ ئەنجامدانی بارگرانییەكانی ئەو شتە”
ڕاشیگەیاند: "پێویستە پەرلەمان بوەستێت، لەكاتی داڕشتنی هەر بەرنامەیەكی حكومی، شانبەشانی حكومەت، بۆ دابینكردنی پشتیوانی و داپۆشینی یاسادانان، بۆ بەجێگەیاندنی ئەركەكە، هەروەها دەبێت دەسەڵاتی دادوەری بە توندی ئامادەبێت كاتێك ڕێكارەكانی جێبەجێ نەكرێت و سەرپێچیكاران بن لێپرسینەوەیان لەگەڵدا دەكرێت."
سەدر روونیكردەوە: "ئەگەر بمانەوێت دەوڵەت بنیاد بنێین، لەسەر بنەمای دەستوور، دەبێت گفتوگۆی كۆمەڵایەتیمان هەبێت و لەسەر ئەمانەی خوارەوە رێكبكەوین: كە بڕیارەكەمان عێراقی سەربەخۆ بێت، نەك ژێردەستە، ئەوا دەبێت بڕیار بدەین ئایا ئێمەین دەوڵەتێكی سەروەر یان وابەستە؟ و كە عێراق بەرژەوەندی باڵایە، و دووركەوتنەوە لە سیاسەتی میحوەرەكان."
وە ئاماژەی بەوەدا كە "عێراق دەوڵەتێكی فیدراڵە، كە تیایدا دەستوور پەیوەندی نێوان ناوەند و هەرێم ڕێكدەخات، و پێویستە كۆدەنگی كۆمەڵایەتی و دیالۆگ و متمانەی یەكتر لەسەر ئەو كێشە و ئاستەنگانەی كە بەربەست لە جێبەجێكردنی دەستوور دروست دەكەن، و بۆ لابردنی ئەم فایلە لە موزایەدەی سیاسی تەسك، كە دۆسێی سیستەمی ئیداری لامەركەزییە بۆ پارێزگاكان، و وازهێنان لە هەر ئاماژەیەك لە دەرەوەی وڵات، بۆ ئاماژەمان دەوڵەتە، ئێمە دەیپارێزین، و ئێمە دەپارێزێت، لەگەڵ گەلەكەی، دەستوورەكەی و دامەزراوەكانی، بەجۆرێك كە ئاماژەمان نیشتمانی بێت، یاساكە بەبێ جیاوازی بۆ هەموو كەسێك جێبەجێ بكرێت و چەك سنووردار بێت بە دەوڵەت (توندوتیژی ڕەوا)، كە چەك بۆ خزمەتكردنی وڵات بێت، و هێزە ئەمنییەكان، بە هەموو جۆرەكانیانەوە ملكەچی دەسەڵاتی دەوڵەتن. پەسەندكردنی بە فەرمانی فەرماندەی گشتی، پێناسەكردنی دەسەڵاتەكانی دووبارە داڕشتنەوەی و پەرەپێدانی، بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و ڕاگرتنی لە ڕێگەی میكانیزمی تایبەتمەندەوە، و هەڵبژاردن لە نێوان حوكمڕانی باش یان دامەزراوە گەندەڵەكان و بیرۆكراسی، دادپەروەری كۆمەڵایەتی، و كەمكردنەوەی جیاوازییەكانی نێوان خەڵكی هەمان گەل بە هەموو ئامرازەكانی بەردەست.
وە زیادی كرد: " بۆ بڕیاردان: شێوەی سیستەمی ئابووری وڵات چییە؟ وە بۆ داڕشتنی پلانێكی ئابوری یەكگرتوو بۆ بنیادنانی كەرتی تایبەتی كاریگەر و هاوبەشێك بۆ كەرتی گشتی، و چاكسازی لە سیستەمی كارگێڕی و دارایی و دراوی". دەوڵەت، و سەرچاوە سروشتییەكان سەر بە خەڵكن لە ڕێگەی نەوە یەك لە دوای یەكەكانیانەوە، و دەبێت باشتر بكەین بەكارهێنان و بەڕێوەبردنیان، لەوانە گەشەكردن و خۆشگوزەرانی بۆ ئێمە و بۆ نەوەكانی دواتر بەدەست دەهێنێت، و شتەكانی تر كە لە چوارچێوەیەكەدا ڕوودەدەن لە بنیادنانی دەوڵەت و هەموو ئەمانەش پێویستی بە كۆدەنگی كۆمەڵایەتی هەیە نەك سیاسی”.
سەدر جەختی لەوە كردەوە: “زۆر پێویستە بەرنامەكە ڕوون و تایبەت و پراكتیكی بێت، هەروەها دەسەڵاتێكی دیاریكراو جێبەجێی بكات و بەرپرسیارێتی خۆی لە ئەستۆ بگرێت و بخرێتە ژێر هەڵسەنگاندن و پێداچوونەوە و ئەم بابەتەش ڕوونادات مەگەر دەسەڵاتی تایبەت ئەم بەرنامەیە لە ئەستۆ دەگرێت، بۆ ئەوەی بتوانێت جێبەجێی بكات و بەرپرسیارێتی خۆی لە ئەستۆ بگرێت، بۆیە خستنەڕووی زۆرینەی نیشتمانی گونجاوترین میكانیزمە بۆ سەركەوتنی بەرنامەی حكومەت، و باشترین ڕێگایە بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت.
ئاماژەی بەوەشدا: “ئەم چارەسەرە لە بواری شایستەی دووەمدایە، واتە: ئیدارەی دەوڵەتە، چونكە زۆرینەی پەرلەمانی بەدەست دەهێنێت، و تەنیایە لە پێكهێنانی حكومەتدا، كە ئیمتیازاتی بڕیاردان و هەڵگرتنی بەرپرسیارێتیەكانی بەدەست دەهێنێت، و لە بواری شایستەی یەكەمدا نییە، واتە: بنیادنانی دەوڵەت؛ بنیادنانی دەوڵەت پێویستی بە بەشداری هەمووان هەیە، حكومەت و خەڵك، و وەك لە سەرەوە ئاماژەمان پێدا، كێشەی بنیادنانی دەوڵەت و نیشتمان دیالۆگ و كۆدەنگییە، لە كاتێكدا كێشەی بەڕێوەبردن”.
جەختیشی كردەوە: " وڵاتی رافیدین (میزۆپۆتامیا) و خاكی رەش لانكەی شارستانییەت و ماڵی پەیامەكان بوون، و وڵاتی یاسا و یاسادانان بوون، و لە میراتی گەورەی خۆی لانادات، بە ئیرادە و هەوڵی خەڵكی ئەمەی وڵات  پەرستشیان و خۆشەویستییان بۆ ئەم خاكە پاكە كە تەنها ڕاستی و دادپەروەری و یاسا تێیدا ڕەوایە، بۆ ئەوەی باشترین جێنشینی باشترین باپیر بن."