جاددا ئەلنەصر..سێ ناڤ لدویڤ گوهورینا دەمی
- 26-09-2018, 00:00
عەبدولجەبار ئەلعیتابی
و، صباح كوردستان
ئەڤ جاددە هەر دەم دەروازەك و كومڤەبوونەكا خوپیشاندەرێن (كەرخییان) بوو، خوەپیشاندانان ژی ل سالێن چلان و دوماهیا وێ ژ چەرخێ بوری روویەك وەرگرتبوو، تایبەت ژی ل رۆژا ئێكێ ژ كانونا مەزن ل سالا 1948ێ و ب سەدان گەنج ل سەرێ پرێ كومڤەبوون و درووشمێن دژی پەیمانا (بورتسموت) بلند كربوون، ئەڤا حكومەتا مەلەكی دگەل بەریتانیا دەركرین و خوپیشاندان بەرەڤ پرێ برێكەفت و پولیسان بەرسینگا وان گرتن و پێكدادان دروست بوو، پولیسان تێدا چەك بكارئینا و گوللە د خوپیشاندەران وەركرن و گەلەك بریندار بوون و ژ ئەگەرێ كەفتنا قوربانیان، ب (پرا شەهیدان) هاتە ناڤكرن، ئەو ژی پشتی ژمارەكا خوپیشاندەران ل سەر پرێ شەهید كەفتین.
گەلەكان ناڤێ وێ گوهـ لێنەبوویە و گەلەك ژی نزانن دكەڤیتە كیرێ، سەرەرای بورینا وان یا رۆژانە دوی جهیرا! بەلێ ئەو د مێژوویێدا جاددەكا گرنگە و گرنگیا خوە دگورەپانا بەغدادا هەیە، جاددەكا درێژە و ژ پرێ دەرباز دبیت و ئەڤە ژی وێ دكەتە بیردانكەكا زیندی و گەلەك روودان و چیرۆكان دناڤ خوەدا هەلدگریت، سەرەرای وێ پشت گوهدانا نوكە لێ دهێتە دیتنێ.
ئەو جاددە ژ (پرا شەهیدان) دەست پێدكەت، تا دگەهیتە دووریانا جاددا (حەیفا) دگەل وەزارەتا رەوشەنبیری. هندەك ژی دبێژن ژ گورەپانا شەهیدان دەست پێدكەت و لدەف سینەما بەغدا یا كەڤن و دەڤەرا عەلاوی بدوماهی دهێت، ئەڤە بەری جادا حەیفا بهێتە دروستكرن، كو جادە كریە دوو كەرت، بەلێ ئەو هێشتا سیمایێ بەغدایا كەڤن و تاخێن وێ و تیرازێ ئاڤاهیێن جوان، بنەخشەیێن خوەڤە دهەلگریت.
بازارێ عەباسیە
ڤی بازاری مێژوویەك هەیە و درێژ دبیتە دەستپێكا دامەزراندنا بەغدا، كو (ئەبو جەعفەر ئەلمەنسور) خەلیفێ عەباسییان یێ دویێ ئاڤاكری و وی كرە بازارەك دا خەلكێ گشتی لێ ئاكنجی بیت و خودان پیشە و بازرگان و فروشیاران بخوەڤە بگریت، (كەرخ) ل سالا 157ك/ 774ز هاتیە ئاڤاكرن و دا ببیتە پایتەختێ خیلافەتێ و جوانی و سحرا وێ هەلبگریت. (كەرخ) بازارەكێ نمونەیی بوو، هەر بازرگانیەكێ بازارێ خویێ تایبەت هەبوو، بتنێ مابوو (مەنصور) مزگەفتەكێ ژی ئاڤا بكەت و خەلك لێ خرڤە بیت، دا نەهێنە ناڤ بەغدا و پشتی هینگێ دەم ب سەردا هاتن و وی جهێ بێهنێن خوشێن دیجلەی هەلدكێشا، بەلێ جادە ب (پرێ)ڤە هاتە گرێدان، پرا شەهیدان ئەڤا ناڤێ وێ بۆ چەندین جاران هاتیە گوهورین، ئەوا دەڤەرا (كەرخ) ب (ئەلشەواكە)ڤە گرێددەت ل ئالیێ (كەرخ ب سەرای)ڤە و قوتابخانا (موستەنصریە) ل ئالیێ (رەصافی).. كو ل سالا 1902ێ ل سەردەمێ والی (نامق پاشا)ی هاتیە ڤەكرن. بەریتانیان دگوتنێ پرا باكوری یان پرا كوتا، بەلێ بەغدادیان دگوتنێ پرا (ئەلكەتعە) و هندەك تا نوكە ژی دبێژنێ (پرا ئەلعەتیك) و ئەڤ پرە تا دوماهیا سالێن سیهان یا ئاڤا بوو، كو پرا نوو هاتیە ڤەكرن و حكومەتا عیراقێ د ئاهەنگەكا فەرمیدا ل 15/ تیرمەها 1939ێ وەرگرتی و ناڤێ وێ كرنە (پرا مەئمونی)، ئەڤە ژی بەری ل سالا 1948ێ ناڤێ (پرا شەهیدان) ل سەر بهێتە دانان، كو كومەكا خوپیشاندەرێن دژی پەیمانا (بورتسموت) ل سەر هاتینە شەهیدكرن.
سەرێ پرێ
جاددە دكەڤیتە ناڤ تاخێ (سەرێ پرێ) و ئەو ژ تاخێن فەرمییە یێن ل سالا 1921ێ ل بەغدا هاتینە توماركرن، لدویڤ گوتنا دكتور (عیماد عەبدولسەلام رەئووف) ئەڤ تاخە "بناڤێ خویێ دوماهیێ هاتیە ناسكرن، دەما دووبارە ل دەستپێكا (چەرخێ عوسمانی) پرا ئێكانەیا بەغدا هاتیە دانان و لجهێ وێ یێ دوماهیێ، دناڤبەرا (شەریعە ئەلمەولا خان) نزیك شەنگستێ نوكەیێ پرا شەهیدان، ژڤێرە ناڤێ خوە ستاندیە"، زێدەتر دبێژیت: "ژ شوونوارێن وێ یێن بەرچاڤ، بازارێ سەرێ پرێ و بازارێ ئاسنگەران و سەرشوویا بەرێ و مزگەفتا عەبدولحەنانی و ئەو مزگەفتەكا كەڤنە و د وەقفیا سلێمان پاشایدا ئاماژە پێ هاتیە دان و چایخانێن كەڤن كو د بەلگەنامێن كەڤندا باس لێ دهێتە كرنێ، بناڤ و دەنگترینێ ڤان چایخانان ژی، چایخانا (بەیروتی) ئەڤا ل سالا 1315ك/ 1897ز ڤە ژلایێ (حاج محەمەد بەیروتی)ڤە هاتیە ئاڤاكرن.
جاددا ئەلوەصی
ڤێ جاددێ ناڤەكێ كەڤنێ مەلەكی هەبوو و ئەو ژی (ئەمیر عەبدوللا) بوو و ل سەر ناڤێ (عەبدولئیلاهـ) وەصیێ عەرشێ عیراقێ هاتبوو ناڤكرن، خالێ (مەلك فەیصەلی)، پشتی ئاڤاكرنا پرێ ل سالا 1939ێ و ئەمیندارەتیا پایتەختی ئەڤ جاددەیە ڤەكر، كو ژ دەستپێكا پرێ تا دەرڤەی باژێری درێژ دبیت و دوهەمین گرنگترین جاددا بەغدا بوو، ژ بەركو قەبارەكێ بەرفرەهـ و نموونەیی هەبوو و ببو باشترین رێك، ئەڤا د سەر پرێرا دچیتە (رەصافە)، ئاڤاهیێن وێ دئاڤا بوون و دوكانێن وێ بازار لێدهاتە كرنێ و سەرەرای كو ژ هەمی خزمەتگوزاریان جیهانەكا تەمام بوو، هەر ژ كلینێكن نوژداری بگرە و تا هوتێل و چایخانە و بازار و خورانگەهـ و نان پێژی و هەر تشتێ مرۆڤ پێدڤی دبیتێ.
ئەڤ جاددە هەر دەم دەروازەك و كومڤەبوونەكا خوپیشاندەرێن (كەرخییان) بوو، خوەپیشاندانان ژی ل سالێن چلان و دوماهیا وێ ژ چەرخێ بوری روویەك وەرگرتبوو، تایبەت ژی ل رۆژا ئێكێ ژ كانونا مەزن ل سالا 1948ێ و ب سەدان گەنج ل سەرێ پرێ كومڤەبوون و درووشمێن دژی پەیمانا (بورتسموت) بلند كربوون، ئەڤا حكومەتا مەلەكی دگەل بەریتانیا دەركرین و خوپیشاندان بەرەڤ پرێ برێكەفت و پولیسان بەرسینگا وان گرتن و پێكدادان دروست بوو، پولیسان تێدا چەك بكارئینا و گوللە د خوپیشاندەران وەركرن و گەلەك بریندار بوون و ژ ئەگەرێ كەفتنا قوربانیان، ب (پرا شەهیدان) هاتە ناڤكرن، ئەو ژی پشتی ژمارەكا خوپیشاندەران ل سەر پرێ شەهید كەفتین.
شێست ستوون
چەند جاران و بۆ چەند رۆژان ل سەر ئێك من هاتن و چوون تێدا كر، من هزر دهەمی تشتەكیدا دكر، ئەڤێن سەرنجا من رادكێشان و من تام و خوشی ژێ ددیت و هەستێن من خەمگین دبوون ژ بەر وێ پشت گوهدانا لێ هاتیە كرن و گلێش لهەمی جهەكی دیار و وێ خوشیێ، كو تا نوكە یێ ئاڤایە و تژی ژیانە. من ستوونێن ل رەخێن وێ هژمارتن و من دیتن دبنە 60 ستوون و 30 ستوون لهەر لایەنەكی، هندەك لایەنێن وێ ژی دبێ ستوون بوون و دبیت ئاڤاهیێ نوو پێدڤی وان نەبیت. من درێژاهیا وێ ب سەد متران پێشبینی كر، جاددە ژ مزگەفتا (ئەلحەنان) یا بەرامبەری گورەپانا شەهیدان درێژ دبیت و دبەررا ل ئالیێ وێ یێ راستێ تاخێ (ئەلصەعدە)، كو تا نوكە سەروسیمایێ بەغدا یا كەڤن دهەلگریت و كولانك و خانیێن خوەڤە و ژ ئالیێ چەپێڤە (عەلاوی ئەلحلە) كو بوویە (ئەلشەواكە)، كو برێكەكا بچووكڤە گرێددەت و هەر چەندە كولانكا ل ئالیێ باشوریڤە ژ ئەگەرێن گرێدایی فەرمانگەها چاڤێدریا دارایی هاتیە گرتن، سەرێ وێ ژی ژ ئالیێ باكوریڤە، نزیكی (باب ئەلصەیف) درێژ دبیت و ئەو جهـ وەك بازارێ ماسییان دهێتە پیشاندان و ل باشورێ وێ، جاددا (حەیفا) دبەررا دەرباز دبیت، ئەم دشێین بێژین، جاددێ بهێن فرەهیا خوە وەرگرتیە و چ دی قەرەبالغییا رێكێ ژ ئەگەرێ ریكا ئێك سایدی، لێ نەمایە.
تامەكا بەغدادی
لوێرێ ژی ئەز دگەل چەندین كەسان راوەستام ئەڤێن جهێن بازرگانی هەین، زێدەباری رێڤینگێن رێكان، من ڤییا ئەز بیردانكا وان بگڤێشم كو گەلەك ناڤ لدەف خوە هەلگرتین و ب سالان دگەلدا ماین و بیردانكا جهی گەلەك یا تژییە، ئەز یێ هەولددەم جاددێ ببینم، هەر وەكو بەری چەند سالان و ئەوا ل سەر خوە و جوگرافیا وێ و نیشانێن وێ د دروست و یا ئاڤا ب ئاڤاهیێن خویێن جوان و كولانێن وێ هەر وەك (جاددا ئەلرەشید)، ئەو چەند یا جوانە و ئەوێ روحەكا بەغدادی هەلگرتی، چەندین هوتێل لێ ماینە و هەر چەندە هندەك ژێ بۆ هوتێلێن مللی هاتینە گوهورین و هەمان سالوخەتێن بوری نا هەلگرن و بتنێ هندەك كەسێن بێكار ژ پارێزگەهێن دی قەست دكەنێ، ئەو كەسێن مامەلێن وی ل فەرمانگەها خانەنشینێ ماینە راوەستای، دیسان پرانیا چایخانان بەرزە بووینە و بتنێ خورانگەهێن ئاسایی ماینە، ئەگەر مرۆڤ هزرێ تێدا بكەت دێ گەلەك تشتان تێدا بینیت، كو تاما بەغدا یا كەڤن هەلگرتین. د شیاندایە تو پیشانگەهەكا دەمژمێران ببینی و برەوشا خوە یا كەڤنڤە و دوكانەكا سەرتراشینێ برێڤەبەریا زەلامەكێ پیر و ئێكا دی یا كێكان و تشتێن شوونواری و دێ چاڤێن خوە ژ گەلەك تشتان ژی گێری، ئەڤێن ل سەر جاددێ، ئەگەر تو ل سپێدەهیەكا ئەینی لێ بنێری و ئەو د بێدەنگیا خوەدا، دێ هەست ب سەرسورمانیێ كەی و تا لوان كەسان بنێری و ئەو یێ (كاهی و گێمەرێ)، ل سەر شوستەی دخوون.
روودانەكا دلتەزین
من ژوان كەسێن ل جاددێ پسیاركر، كا چ روودانێن مەزن لێ پەیدابووینە؟ گوتن كو روودانا دیتنا (عەبولئیلاهێ وەصی) و ب وەریسیڤە هلاویستی لوی دەمی، مەزنترین روودان بوو، ئەوا بەحسا درندایەتیا كەلەخی دكر، دبێژن ئەڤ كەسێن نەرازی ل شورەشا 14ی تیرمەها سالا 1958ێ و دەما كەلەخێ وەصی ئیناینە جاددێ، ئەڤێ ناڤێ وی هەلگرتی و پاشی هاتیە هلاویستن، نە تشتەكێ روهن بوو، دیاردكەن ژی كو وان دچركاندا تابلویێ ناڤێ جاددێ هەلگرتی و ئەڤێ ب ل نیزك مزگەفتا (ئەلحەنان ستوونەكێڤە) هلاویستی شكاندن و پاشی تابلویەكێ دی ئینان و ناڤێ (جادا نەصر) دانانە سەر و لوی جهی بۆ نیشانا سەركەفتنا وان ل سەر مەلەكیەتێ و و تابلویێ نوی هەلاویستن.
بیردانكا ناڤان
هندەك كەسێن هەین بیریا ناڤێن گەلەك جهێن بازرگانی دكەن و بیریا وان ل هوتێلان دهێت، وەك هوتێلا (رەوزە و دار لسەلام) و بیریا وان ل وێنەگریا (یەحیا عارف) دهێت، كو هەر كەسێ د وێرێ را بوریبا، دا بەرێخوە دەتە وێنێن رەش و سپی و تایبەت ئەڤێن تابلویێن هونەری پێك دئینن، دیسان باس ل شیریناهیێن (حاج جەواد شەكرجی) دكەن و دیسان جهێن پێلاڤێن دیجلە یان شاكری و دیسان ئاماژێ ددەنە فەرمانگەها گەهاندنێ، كو وێ رول دگەل كومەلگەهی هەی و ئەو رولێ وێ دگێرا و دیسان (ئورزدی باك)، بجهێ خویێ بچووك و قازانجا وێ یا مەزن و دبێژن، ل جاددێ گەلەك كلینیكێن نوژداران هەبوون، هەر چاوان سەرشوو و گەرماڤ ژی گەلەك لێ هەبوون.
